تاثیر اقتصادی تغییرات اقلیمی در ایران

تیتر۲۰- مسائل مربوط به تغییرات اقلیمی در ایران، چه در محافل رسمی و چه در محافل رسانه‌ای با جدیتی بسیار کمتر از میانگین جهان پیگیری می‌شود و پرداختن به آن گویی کاری تجملی محسوب می‌شود؛ این در حالی است که تاثیرات آن برای کشور چه از نظر اقتصادی و چه از منظر آسیب به محیط‌زیست در رده‌‌‌‌های نخست جهانی قرار دارد. در نشستی که با همین موضوع در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران برگزار شد، متخصصان امر با ذکر آمار مربوط به آن از برخی جنبه‌های آن پرده برداشتند. بر اساس آمار، انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای از سال‌۱۳۵۷ در ایران از ۲۶۵‌میلیون ‌تن به یک‌میلیارد ‌تن رسیده‌است.

علاوه‌بر این اقتصاد مبتنی بر تولید سوخت‌‌‌‌ فسیلی ایران در معرض تهدید قرار دارد، چراکه کشورها هر‌روزه بیشتر به سمت کاهش تاثیرات اقلیمی به واسطه کمتر‌کردن استفاده از این سوخت‌‌‌‌ها حرکت می‌کنند و دیگر صادرات ایران نظیر تولید فولاد نیز در معرض همین تهدید قرار دارند.در زمینه آمار آلوده‌کردن محیط‌زیست نیز ایران در وضعیت مناسبی قرار ندارد. انتشار کربن در ایران از سال‌۱۹۹۰ میلادی تا ۲۰۲۱ بالغ بر ۲۵۰‌درصد افزایش داشته‌ و این در حالی است که تولید ناخالص داخلی در این بازه ۱۰۰‌درصد افزایش نشان می‌دهد. مشهودتر از هر آماری، می‌توان به رتبه نخست ایران در جهان در انتشار سرانه کربن اشاره کرد. راهکارهای مقابله با این تهدیدات زیست‌محیطی و اقتصادی که در این نشست مورد بررسی قرارگرفت در ادامه خواهد آمد.

شتاب ایران در انتشار کربن

مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران با همکاری مدیریت شرکت ملی صنایع پتروشیمی نشستی درباره «رژیم حقوقی تغییر اقلیم و تبعات آن بر صنعت و تجارت» برگزار کرد. در این نشست حسن خواجه پور، استادیار دانشکده مهندسی انرژی دانشگاه صنعتی شریف و محمدصادق احدی، مدیرعامل شرکت انرژی‌های تجدیدپذیر مهر گزارش ارائه کردند. پدیده تغییر اقلیم در سطح جهانی موجب گرمایش زمین، تشدید رخدادهای حدی (امواج حرارتی، آتش‌سوزی جنگل‌‌‌‌ها، خشکسالی و سیل)، کاهش پوشش برف، بالا آمدن سطح آب دریاها و درنتیجه بحران آب، غذا، امنیت و انرژی شده‌است. جهان در سال‌های اخیر واردگرم‌ترین دوره خود در بیش از ۱۰‌هزار سال‌گذشته شده‌است، به‌‌‌‌گونه‌‌‌‌ای که  طی ۱۰سال‌اخیر (۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳)،گرم‌ترین سال‌های جهان از سال‌۱۸۵۰ تاکنون بوده‌‌‌‌اند. به ‌‌‌‌بیان‌‌‌‌دیگر، هرکدام از سال‌های دوره ۱۰‌ساله اخیر، از تمام سال‌های دوره ۲۰۱۴-۱۸۵۰ گرم‌‌‌‌تر بوده‌است. سال‌۲۰۲۳ نیز تاکنون گرم‌ترین سال‌در تاریخ دماهای ثبت‌‌‌‌شده در کره‌زمین بوده‌است.

در این نشست حسین خواجه‌‌‌‌پور عنوان کرد: منابع علمی و نهادهای بین‌المللی، انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای به دلیل فعالیت‌های انسانی را علت اصلی بروز پدیده تغییر اقلیم می‌دانند. پس از انقلاب صنعتی (قرن ۱۸ میلادی) انسان عملا کربن ذخیره‌‌‌‌شده در زمین را استخراج و وارد جو کرده‌است، به‌‌‌‌گونه‌‌‌‌ای که طبق نتایج آخرین مدل‌‌‌‌سازی‌‌‌‌ها و برآوردها، غلظت دی‌‌‌‌اکسید‌کربن در اتمسفر از در دوره  ۱۸۰۰-۱۷۵۰ در پی‌‌‌‌پی‌‌‌‌ام۲۸۰ به ۴۰۰ پی‌‌‌‌پی‌‌‌‌ام رسیده‌است.

خواجه‌‌‌‌پور در این نشست در پاسخ به این پرسش که وضعیت و روند انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای در ایران چگونه است، گفت: انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای در کشورمان از حدود سال‌۱۹۲۰ روند افزایشی را آغاز کرده و این روند به‌‌‌‌خصوص پس از انقلاب اسلامی شتاب بیشتری گرفته‌است. به‌‌‌‌گونه‌‌‌‌ای که انتشار کل گازهای گلخانه‌‌‌‌ای کشور در سال‌۱۹۷۹ میلادی، ۲۶۵‌میلیون‌تن و در سال‌۲۰۲۱ بیش از یک‌میلیارد‌تن معادل دی‌‌‌‌اکسید‌کربن بوده‌است. از سوی دیگر به دلیل کاهش سطح تالاب‌‌‌‌ها، جنگل‌‌‌‌ها و پوشش گیاهی کشور، میزان ترسیب یا جذب کربن در محیط‌‌‌‌زیست کشور نیز در همین دوره کاهش قابل‌‌‌‌توجهی داشته‌است و این مساله نیز سبب پرشتاب‌‌‌‌تر‌شدن میزان خالص انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای شده‌است.

در ایران بخش انرژی با اختلاف، بیشترین سهم را در انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای دارد. نکته حائزاهمیت در این شکل سهم قابل‌‌‌‌توجه بخش کشاورزی، جنگل‌‌‌‌داری و کاربری اراضی است که سهم حدود ۱۸‌درصدی از کل انتشارات گازهای گلخانه‌‌‌‌ای دارد. اگرچه بخش صنعت در این شکل تنها ۵.۲درصد از انتشار را به خود اختصاص داده‌است، اما باید توجه داشت که بخش قابل‌توجهی از انتشارات بخش انرژی نیز مربوط به انرژی مصرفی در صنایع است.

آسیب‌‌‌‌پذیری ایران

اما در‌برابر تغییر اقلیم چه باید کرد؟ پاسخی که به این پرسش ارائه شد این است که اقدامات در ۲دسته تقسیم‌بندی می‌شود؛ دسته اول اقداماتی است که برای سازگاری با تغییر اقلیم انجام می‌شوند. این دسته اقدامات موجب کاستن سرعت گرمایش جهانی نمی‌شوند و تنها برای سازگار‌شدن با شرایط جدید انجام می‌گیرند. دسته دوم اقدامات مقابله‌‌‌‌ای، متمرکز بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای و محدود‌کردن روند گرمایش جهانی است. ترکیب بهینه از اقدامات سازگاری و کاهش انتشار به‌منظور جلوگیری از آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم و بهره‌‌‌‌گیری از فرصت‌های ایجادشده موردنیاز است.  در سال‌های اخیر بیشتر اقدامات جهانی متمرکز بر رویکرد کاهش انتشار است. موافقت‌نامه پاریس در سال‌۲۰۱۵ نقطه‌عطفی در این زمینه بود که تلاش کرد اتفاق‌‌‌‌نظر جهانی برای یک اقدام‌مشترک در سطح جهانی ایجاد کند که درصورتی‌که تعهدات و اقدامات پیش‌بینی‌‌‌‌شده در این موافقت‌نامه پی گرفته شود، افزایش دمای جهانی به کمتر از ۳ درجه سانتی‌‌‌‌گراد محدود می‌شود.

عدم‌تعهد محیط‌‌‌‌زیستی

ایران ازجمله کشورهایی است که هنوز تعهدی در این زمینه ارائه نکرده‌ و این در حالی است که ایران از جنبه‌های مختلف در معرض تهدیدهای ناشی از رژیم کاهش انتشار جهانی و تغییر اقلیم قرار دارد و البته فرصت‌هایی نیز برای بهره‌بردن از این شرایط برای کشورمان فراهم است. تهدید اول این است که در سطح جهان نزدیک به ۷۳‌درصد از گازهای گلخانه‌‌‌‌ای از تولید یا مصرف انرژی منتشر می‌شوند، به‌همین‌دلیل گذار از سوخت‌های فسیلی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اقدامات کاهش انتشار در جهان موردتوجه قرارگرفته که این امر نیز کشورهای صادرکننده سوخت‌های فسیلی را تحت‌تاثیر قرار داده‌است.

بررسی آمارهای جهانی نشان می‌دهد؛ انتشار کربن ایران در سال‌۲۰۲۱ نسبت به سال‌۱۹۹۰ رشد بیش از ۲۵۰درصدی داشته‌است، اما رشد جی‌‌‌‌دی‌‌‌‌پی کشور در این فاصله زمانی تنها حدود ۱۰۰درصد بوده که این امر نشان می‌دهد سرعت رشد انتشار کشور بسیار سریع‌تر از رشد اقتصادی بوده‌است و میزان ارزش اقتصادی تولیدشده به ازای هر واحد انتشار کربن در کشور در طول زمان کمتر شده‌است.

ایران از نظر انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای رتبه ۸ را در جهان دارد. به‌‌‌‌گونه‌‌‌‌ای که ایران، به‌عنوان کشوری دارای یک‌درصد جمعیت جهان، حدود ۲‌درصد انتشارات گازهای گلخانه‌‌‌‌ای جهان را به خود اختصاص داده‌است، به‌همین‌دلیل نیز از نظر میزان سرانه انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای کشورمان در رتبه ۴ جهانی قرار گرفته است. جنبه نگران‌‌‌‌کننده‌‌‌‌تر آمارها این است که از نظر میزان انتشار کربن به ازای میزان ارزش اقتصادی تولیدشده کشورمان در رتبه اول جهانی قرار دارد و این زنگ خطر بزرگی برای اقتصاد ملی است. اگرچه تاکنون ایران به دلیل ملاحظات مختلف، ازجمله اعمال تحریم‌های ظالمانه، با روند جهانی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای همراه نشده‌است، اما فشارهای جهانی در این زمینه در حال افزایش است و ضروری است که آمادگی کافی در‌ برابر این فشارها در کشور ایجاد شود. نمونه جهانی این از جمله برنامه‌‌‌‌ای در اتحادیه اروپاست که بر اساس آن از سال‌۲۰۲۵ تولیدکنندگان سیمان، فولاد، کودهای شیمیایی، آلومینیوم، برق و هیدروژن وارداتی به اتحادیه اروپا باید با توجه به میزان ردپای کربن مالیات پرداخت کنند.  این سازوکار موجب می‌شود حاشیه سود تولیدکنندگانی که به کاهش ردپای کربن محصولات خود بی‌‌‌‌توجه هستند کاهش یابد و این تولیدکنندگان بازار محصولات خود را از دست بدهند. علاوه‌بر اتحادیه اروپا، بیش از ۴۶کشور جهان نیز بازارهای داخلی تجارت کربن را تاسیس کرده‌اند و درنتیجه به‌زودی از سازوکارهای مشابه استفاده خواهند کرد. این مساله در حال‌حاضر تهدید جدی برای صنایع سیمان، فولاد و پتروشیمی کشور است. نتایج مطالعات اخیر علمی نیز نشان می‌دهند.

ایران آسیب‌‌‌‌پذیرترین کشور جهان در‌برابر این سازوکارهای مالیات بر کربن یا تنظیم مرزی کربن است. نکته حائز اهمیت دیگر این است که به‌زودی سازوکارهای مشابهی برای تمام بخش‌ها ازجمله بخش کشاورزی نیز به‌کار گرفته خواهد شد و این امر می‌تواند اثر چشمگیر بر تجارت بخش کشاورزی کشورمان که دارای ردپای کربن قابل‌‌‌‌توجه است، داشته‌باشد./دنیای اقتصاد