حذف مشق شب از برنامه دانش آموزان؛ خوب یا بد؟

تیتر20 - انتشار خبر طرح حذف مشق شب برای دانش‎آموزان اول تا سوم ابتدایی ،بیشتر خوشایند ما بزرگ ترها بود تا بچه‎های هنوز مدرسه نرفته و بیگانه با هیولای تکلیف نوشتن؛ ما که سال‏‎ها روی دفتر و کتاب خم شدیم و برگه‎های سفید را ماشین‎وار سیاه کردیم و کابوس مشق دیدیم و به‎خاطر چند خطِ جاافتاده تنبیه شدیم، از این‏که نسل جدید مجبور به تکرار چنان تجربه‎ای نیست، خوشحال شدیم.

هدف از چنین طرحی، جایگزینی مهارت‎آموزی به‎جای رونویسی بیان شده‎بود. خبرگزاری‎ها به نقل از معاون وزیر نوشتند: «ما در دوره ابتدایی تصمیم گرفتیم برای تغییر فضای کلاس از حافظه‌پروری به سمت مهارت‎محوری در کلاس‌هایی که امکانش وجود دارد تکالیف مهارت‎محور را جایگزین مشق شب کنیم. قرار است در مرحله اول در مدارسی که تراکم بین ۱۶تا۲۵ نفر دارند به‎جای رونویسی در منزل و تکرار و تمرین، این کار را در مدرسه انجام دهند و خارج از مدرسه فعالیت عملی که برای زندگی‌شان ضروری است، انجام بدهند.

ما تلاش می‌کنیم زمینه‌های این کار یعنی مهارت‌های پایه از جمله مسئولیت‌پذیری، مدیریت زمان،‌ تصمیم‌گیری و حل مسئله را فراهم کنیم. این مهارت‌های پایه در دوره ابتدایی قابل ارائه هستند». در این پرونده می‎خواهیم بدانیم حالا که دو ماهی از اعلام طرح حذف مشق شب می‎گذرد، این طرح در چه مرحله‎ای قرار دارد. با یک روان‎شناس درباره مزایا و معایب مشق ننوشتن صحبت کرده‎ایم و نیم‎نگاهی هم داریم به عمل مشقت‎بار مشق نوشتن در دنیا.

با خانم «رضوان حکیم‎زاده» تماس گرفتیم تا از جزئیات طرح حذف مشق شب، باخبر شویم. ایشان در پاسخ به این سوال که طرح الان در چه مرحله‎ای است، می‎گوید: «کلیاتش به مدارس ابلاغ‎ و اجرای آن برای پایه‎های اول تا سوم با تراکم 16تا25 نفر الزامی شده‎است. جزئیات طرح شامل دستورالعمل، شیوه‎نامه، بسته‎های پیشنهادی و نمونه‎ها [نمونه تکالیف جایگزین مشق شب] آماده ارسال است که به زودی برای مدارس فرستاده می‎شود. البته بخشی از چگونگی اجرا هم به خلاقیت معلم‎ها واگذار شده‎است».

او درباره دلیل انتخاب تراکم 16تا‌25نفری کلاس‎ها توضیح می‎دهد: «این تعداد جمعیت براین اساس انتخاب شده‎است که معلم فرصت و امکان نظارت بر انجام تکالیف دانش‌آموزان، داخل کلاس داشته‎باشد. طرح در کلاس‎های با جمعیت کمتر از 16نفر هم اگر تک‌پایه باشند، قابل اجراست». می‎خواهم بدانم طرح حذف مشق شب، چه سرنوشتی خواهدداشت. معاون وزیر می‎گوید: «براساس بازخوردهایی که در طول سال تحصیلی دریافت می‎کنیم، درباره بقیه مقاطع و کلاس‎های با تراکم کمتر و بیشتر، تصمیم‎گیری خواهیم‎کرد».

ما سوالات دیگری هم درباره طرح حذف مشق شب داشتیم، اما خانم حکیم‎زاده معتقد بودند که در مصاحبه تلفنی، بیشتر از یکی دو سوال نباید پرسیده‎شود. این شد که این سوالات، بی‎جواب ماند: برای محتوای کتاب‎های درسی که عموما مبتنی بر تکلیف در خانه هستند، چه تدبیری‌اندیشیده شده‎است؟ در توضیحات طرح آمده که بچه‎ها قرار است زمانی را که در خانه هستند، به مهارت‎آموزی بگذرانند اما مشخص نشده ارزیابی این مهارت‎ها بر چه اساسی و به چه صورتی خواهدبود؟ بخشی از اجرای طرح به گفته معاون وزیر، به خلاقیت معلم‎ها واگذار شده‎است؛ معلم‎ها چقدر برای این تکلیف آماده هستند؟ برای تطبیق دانش و شیوه تدریس آن‎ها با روش جدید آموزشی، چه برنامه‎هایی پیش‎بینی شده‎است؟ چه تضمین و تدبیری وجود دارد که طرح، سلیقه‎ای اجرا نشود؟ والدین برای همراهی با شیوه جدید، اقناع و توجیه شده‎اند؟

حدود 120سال از زمانی که «روبرت نویلیس» معلم سخت‌گیر ایتالیایی «مشق شب» را به عنوان تنبیه معرفی و استفاده کرد، می‌گذرد و حالا بعد از گذشت سال‌ها نظرات مختلفی درباره وجود و ماهیت آن ابراز می‌شود. «مشقِ شب» نه فقط در ایران بلکه در جوامع متعدد محلِ بحث است و هنوز بر چگونگی و میزان آن، اجماعِ نظری وجود ندارد؛ بعضی کشورها به سنت دیرین مشق زیاد گفتن پایبند هستند و بعضی دیگر، باور دارند تکلیف دادن به بچه‎ها اصولی دارد.

دانش‌آموزان دبستانی «سنگاپور» روزی سه ساعت بعد از مدرسه مشغول نوشتن مشق شب هستند. «جیسون‌ تان»، متخصص آموزش و پرورش در سازمان آموزش و پرورش «سنگاپور» می‌گوید: «انجام روزانه سه ساعت مشق شب در شرایطی که دانش‌آموزان دبستانی بیش از 5 ساعت را در مدرسه می‌گذرانند، منطقی به نظر نمی‌آید». والدین سنگاپوری هم معتقدند که میزان زیاد مشق شب، زندگی‌های خانوادگی را تحت تأثیر قرار داده و موجب ایجاد اختلالات فراوانی در خانواده‌ها شده‎است.

سازمان آموزش‌ و پرورش «آمریکا» باور دارد تنها 10دقیقه مشق شب برای دانش‌آموزان پایه‌های ابتدایی کافی است که البته هنوز برخی معلمان، از این استاندارد پیروی نمی‌کنند. محققان می‌گویند: میزان تکالیفی که معلمان برای دانش‌آموزان آمریکایی در نظر گرفته‌اند، مناسب و حتی پایین‌تر از حد معمول است اما والدین به این موضوع معترض هستند؛ آن‎ها باور دارند با توجه به این‏‎که فرزندان‎شان در تمام ساعات مدرسه فعال و در حال آموزش هستند و تمام اوقات خود را به پیاده کردن آن چه یاد گرفته‌اند، می‌پردازند، مشق شب می‌تواند سلامتی آن‎ها را به خطر بیندازد و علاوه بر این، موجب ایجاد احساس منفی در آن‎ها به مدرسه و آموزش سواد شود.

تا حدود دو سال پیش سیستم ‌آموزشی روسیه به دادن میزان زیاد مشق شب به دانش‌آموزان در صدر فهرست جهانی بود اما امروزه دانش‌آموزان «هنگ‌کنگ» به عنوان محصلانی که بیشترین میزان از مشق شب را در میان دانش‌آموزان جهان دارند، شناخته می‌شوند. والدین هنگ‌کنگی به میزان زیاد مشق شب فرزندان‎شان معترض هستند و می‌گویند: میزان تکالیف کودکان ابتدایی در خانه به قدری زیاد است که زندگی خانوادگی‌شان را تحت تأثیر قرار داده‎است. 

سیستم آموزشی «کانادا» باور دارد، مشق شب کودکان دبستانی و تمام دانش‌آموزانی که در پایه تحصیلی یک تا شش تحصیل می‌کنند، باید متفاوت با بقیه پایه‌های تحصیلی باشد و آن‎ها باید به فراخور نیازهای آموزشی‌شان مشق شب دریافت کنند. درواقع تکالیف باید متناسب با نیازهای هر کودک باشد. پایه‌های دبستان باید تکلیف را به صورت خواندن شعر، بازی کردن و فعالیت‌های تعاملی مانند ساختن کاردستی و. .. دریافت کنند؛ همچنین دانش‌آموزان باید این فعالیت‌ها را در مدرسه و در کنار دوستان شان انجام بدهند.

کارشناسان آموزشی «ژاپن» باور دارند که دانش‌آموزان دبستانی هیچ نیازی به نوشتن مشق شب ندارند؛ آموزش‌های سر کلاس باید در همان کلاس و محیط مدرسه برای کودکان بازگو شود و آن‎ها تکلیف در خانه را به شکل دیگری در همان ساعات مدرسه به همراه دوستان شان انجام دهند. کارشناسان آموزشی «ژاپن» باور دارند مشق شب در پایه‌های بالاتر با موفقیت تحصیلی ارتباط مستقیم دارد و قطعاً منجر به کسب نتایج بهتر تحصیلی می‌شود اما این موضوع راجع به دانش‌آموزان دبستانی صدق نمی‌کند و موجب عملکرد منفی آن‌ها خواهد شد. کودکان ژاپنی تا کلاس سوم دبستان تنها 10دقیقه مشق شب دارند که آن را هم به کمک معلمان و مربیان در محیط مدرسه انجام می‌دهند.

«نگار فیض‎آبادی»، کارشناس ارشد روان‎شناسی بالینی، معتقد است حذف کردن تکلیف از برنامه آموزشی، جزئیات مهمی دارد که در طرح پیشنهادی، اشاره مشخصی به آن‎ها نشده‎است.

همه ما در طول سال‎های تحصیل‎مان کلی نوشته‏ و خوانده و حفظ کرده‎ایم اما اگر کسی از ما سوالی کند، بعید است بتوانیم جواب درستی بدهیم. اشکال کار کجاست؟

یادگیری سطوحی دارد، براساس این سطوح مشخص می‎شود که اطلاعات در کدام قسمت از مغزمان می‎نشیند. مرحله اول، همان به یادسپردن است که شما به آن اشاره کردید. مراحل بعدی شامل فهمیدن، به‎کار بستن، تحلیل، نقد و ارزیابی و ترکیب اطلاعات و خلق کردن است. ما چیزهایی را که در مدرسه آموخته‎‏ایم به یاد نمی‎آوریم چون هیچ‎وقت متوجه نشدیم بین آن اطلاعات و زندگی روزمره‎مان چه ارتباطی وجود دارد. هنوز برای‎مان سوال است که مثلا کاربرد ب‎.م‎.م و ک‎.م‎.م در زندگی چیست. اشکال در این است که آموزش به روش خلاقانه صورت نگرفته‎‎ و در سطح اول، یعنی به یادسپردن، متوقف شده‎است.

بچه‎ها باید بتوانند با دست‎شان کار کنند، مهارت‎های ظریف را یاد بگیرند و در آن‎ها متبحر شوند؛ از این حیث، مداد دست‎گرفتن برای یک بچه 6-7 ساله و نوشتن، ضروری است. هماهنگی چشم و دست، مهارت دیگری است که از این طریق تقویت می‎شود. فایده دیگر مشق نوشتن برای بچه‎ها این است که خیلی اوقات، اختلالات یادگیری براساس نوشتن تشخیص داده می‎شوند. اما این همه ماجرا نیست؛ گِل‎بازی و کار کردن با سایر اجسام ظریف هم می‎تواند مهارت‎های دست‎ورزی بچه‎ها را تقویت کند. نکته مهم این که طرح حذف مشق شب، قرار است دقیقا چه کار کند؛ بین این‎ها تعادل برقرار خواهدکرد یا از آن طرف بام می‎افتیم؟ آیا نمی‎خواهیم با این طرح، ته کابوس‎های خودمان از مشق نوشتن، نقطه بگذاریم تا نسل جدید آن‎ها را تجربه نکند؟

همین‎طور است. باید مشخص شود دقیقا چه چیزی، جایگزین مشق شب خواهدشد. طرح باید شفاف و قابل اجرا باشد. یک‎سری عبارات مبهم شامل «پیش‌‎بینی‏ می‎شود»، «در دست بررسی است» و «انتظار داریم»، چیزی را مشخص نمی‎کند. فرایند اقناع که والدین، معلم‎ها و بچه‎ها را دربرمی‎گیرد، چطور اتفاق می‎افتد؟ والدین نباید سردرگم شوند وگرنه با این نگرانی دست‎وپنجه نرم خواهندکرد که مبادا بچه‎های‎شان، موش‎ آزمایشگاهی فرض شده‎باشند؛ همچنین این ترس وجود دارد که اگر این طرح به سرانجام نرسد، تکلیف بچه‏ها چه می‎شود. عدالت آموزشی چطور محقق خواهدشد؟ غیر از مدرسه‎های غیرانتفاعی با جمعیت مناسب، کلاس‎های پرجمعیت و بی‎امکاناتی هم وجود دارند؛ آن‎ها کجای این قضیه هستند؟

بله. معلم‎ها تا وقتی از درآمد و شرایط زندگی‎شان راضی نباشند نمی‎شود از آن‌ها انتظار داشت به‎عنوان حلقه واسط بین نظام آموزشی و دانش‎آموزان، نقش‎شان را درست ایفا کنند. در طرح مشق شب، از واژه مهارت‎آموزی صحبت شده‎است. سازمان بهداشت جهانی هم اتفاقا چندسالی است روی آموزش مهارت‎های ده گانه زندگی شامل خودآگاهی، همدلی، تصمیم‎گیری، تفکر خلاق و مدیریت خشم تأکید دارد. نکته مهم این است که معلم‎هایی می‎توانند مهارت‎های ضروری را به بچه‎ها آموزش بدهند که خودشان آن‎ها را یاد گرفته‎باشند. 

تکلیف باید مقداری چالش‎برانگیز باشد؛ به این معنا که کمی از سطح توانایی دانش‎آموز بالاتر باشد و با کمی تلاش از پس آن بربیاید. به‎طور کلی تکلیف باید نه آن‎قدر ساده باشد که دانش‎آموز را خسته‎ کند و نه آن‏قدر سخت که باعث ناامیدی و بی‏‎انگیزگی بشود و درنهایت او را به این نتیجه برساند که به‎دردبخور و توانمند نیست. طبق پژوهشی که به‎نظرم خود آموزش‎وپرورش انجام داده‎، زمان مناسب برای مشق نوشتن بچه‎های کلاس اول 10دقیقه، کلاس دوم 20 دقیقه و کلاس سوم 30دقیقه درنظر گرفته شده‎است. تفاوت‎های فردی هم در تکلیف دادن به بچه‎ها باید درنظر گرفته‎شود؛ ممکن است بچه‎ای با نوشتن راحت باشد و دیگری از این کار خوشش نیاید.

برداشت من از صحبت ‏های شما این است که حرف زدن از مشق دانش‎آموزان بدون درنظرگرفتن تکلیف معلم‎ها و مدارس، چیزی کم دارد.

بله و حتی دیگرانی غیر از معلم و کلاس درس. ببینید مثلا وزیر آموزش‎وپرورش اعلام می‎کند که وزن کیف بچه‎ها نباید بیشتر از 9درصد وزن خودشان باشد تا از خستگی عضلانی و انحراف ستون فقرات جلوگیری شود؛ از آن طرف آگهی‎های تلویزیونی مدام روی کتاب‎های کمک‎درسی مانور می‎دهند. این هماهنگی باید به‎وجود بیاید، طرح حذف مشق شب باید برای این کتاب‎ها هم فکری کرده‎باشد./خراسان