سفرهای فضایی چه تأثیری روی ذهن انسان دارند؟

تیتر 20- فضانوردهای ایستگاه فضایی Skylab در سال ۱۹۷۳، از برقراری ارتباط با بخش کنترل مأموریت سرباز زدند. درخواست آن‌ها برای برنامه‌ی کاری سبک‌تر پذیرفته نشده بود و نسبت به برنامه‌ی کاری سنگین رضایت نداشتند به همین دلیل، خود کنترل امور را به دست گرفتند و کل روز را به تماشای چشم‌انداز از پنجره‌ها و کارهای کوچک دیگر پرداختند. ویلیام پاگ، فضانورد اسکای‌لب درباره‌ی این شورش می‌نویسد:

    برنامه‌ بیش از اندازه سنگین بود. کل روز با شتاب و عجله طی می‌شد. کارها به‌شدت خسته‌کننده و کسل‌کننده بودند. تنها مزیت، منظره‌ی چشم‌نواز بیرون بود.

مقاومت فضانوردان در خلال مأموریتی ۸۴ روزه نیمه‌کاره به‌سر‌آمد و آن‌ها بعدا از اقدام خود با عنوان «اعتصاب» یاد کردند. به هر حال این سفر یکی از اولین نمونه‌هایی است که تأثیر سفرهای فضایی طولانی بر فضانوردها و چالش‌های متعدد آن را نشان می‌دهد که معمولا در سفرهای فضایی کوتاه دیده نمی‌شوند. با جدی شدن عزم انسان برای سفر به مریخ، یکی از بزرگ‌ترین تهدید‌ها می‌تواند وضعیت روانی فضانوردان باشد.

اقامت در قطب جنوب

شرایط انزوای اقامتگاه‌های قطبی نمونه‌ی خوبی برای انزوای طولانی‌مدت در سفرهای فضایی است

پژوهشگران برای بررسی سلامت ذهن در طول سفرهای فضایی طولانی‌مدت، بررسی‌هایی را در جنوبگان آغاز کردند. قطب جنوب به دلایل متعددی، نمونه‌ی مقایسه‌ای خوبی است؛ زیرا در درجه‌ی اول تاریک است؛ به‌نحوی که در طول زمستان، به مدت چند ماه کاملا در تاریکی است و چرخه‌ی روز و شب متفاوتی دارد. در درجه‌ی دوم به‌شدت سرد است و دمای آن ممکن است به منفی ۸۰ درجه‌ی سانتی‌گراد هم برسد. در درجه‌ی سوم، ایزوله است و حمل‌ونقل در زمستان تقریبا غیرممکن است. در درجه‌ی چهارم از نظر اجتماعی هم ایزوله است، برای مثال در طول یک روز ممکن است تنها چند فرد تکراری را در منطقه‌ای محدود ببینید.


شورش اسکای‌لب یک نمونه از «پدیده‌ی سه‌ماهه‌ی سوم» است که بسیاری از افراد در شرایط مشابه از جمله کاوشگرهای قطبی آن را گزارش کرده‌اند. اشخاص در چنین شرایطی احساسی می‌کنند در وضعیتی اجتناب‌ناپذیر رها شده‌اند و انگیزه‌ی خود را از دست می‌دهند. گرچه همه به چنین پدیده‌ای باور ندارند اما این شرایط به‌ویژه در شبیه‌سازی مأموریت‌های فضایی به وجود می‌آید.

گرو میلدیم سندل، استاد علوم روانشناسی دانشگاه برگن نروژ در بررسی احساسات ۲۷ نفر در ایستگاه کنکوردیا در قطب جنوب به نتایج مشابهی رسیده است. در این ایستگاه دمای فضای بیرون به منفی ۵۱ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رسد و دسترسی به ایستگاه تنها از ماه نوامبر تا فوریه امکان‌پذیر است. در این بررسی، شرکت‌کنندگان برای پیشگیری از افسردگی به خواب زمستانی روانی رفتند. این خواب به یکنواختی احساسات آن‌ها کمک می‌کند.

خواب زمستانی مزایایی دارد برای مثال حفظ و صرفه‌جویی در منابع کمک می‌کند؛ اما با وجود مزایای این روش، خواب زمستانی روانشناختی می‌تواند ریسک‌هایی را هم در پی داشته باشد. به‌ویژه اگر اتفاقی در طول سفر مریخ رخ دهد. سندل می‌گوید:

    برای مثال در موقعیت‌های فوریتی، افراد باید به‌سرعت واکنش نشان دهند؛ بنابراین در طول مأموریت‌های طولانی مدت فضایی، جنبه‌ی امنیت، اهمیت زیادی دارد.

درواقع فضانوردها از ریسک‌ بی‌حوصلگی و یکنواختی در طول سفرهای فضایی به‌خوبی آگاه هستند و باید با سرگرمی این ریسک را خنثی کنند.

فضانوردان ISS

فضانوردهای ایستگاه فضایی بین‌المللی، گروه منتخب مناسبی برای سفر به مریخ هستند

 در مأموریت‌های مریخ، خواب، نقش مهمی در واکنش فضانوردان به نیازهای ذهنی ایفا می‌کند؛ اما در نبود چرخه‌ی طبیعی روز و شب، خواب مناسب کمی دشوار می‌شود. روی زمین، چرخه‌ی خواب و بیداری به دو عامل بستگی دارد: میزان خستگی و شبانه‌روز. جوآن پاو، پژوهشگر خواب در دانشگاه دی مونتفورت لیکستر بریتانیا می‌گوید:

    فضانوردها از نور شبانه‌روز برای هماهنگ‌سازی الگوهای خواب‌ و بیداری محروم هستند. به‌ویژه افرادی که برنامه‌ریزی دقیقی ندارند، بیشتر از الگوهای خواب رنج می‌برند.

مشابه چنین مشکلی قبلا در شبیه‌سازی مأموریت‌های مریخ روی زمین دیده شده است. در مأموریت ۱۷ ماهه‌ی Mars 500 که در سال ۲۰۱۱ به پایان رسید، چهار نفر از شش فضانورد به اختلال‌های خواب دچار شدند. یکی از فضانوردها به بی‌خوابی مزمن دچار شد و برنامه‌ی خواب یکی از آن‌ها کاملا با گروه ناهماهنگ شد.
نبود چرخه‌ی شبانه‌روز در فضا بر خواب فضانوردان تأثیر می‌گذارد

بوور، پژوهشگر خواب می‌گوید: «در صورتی که افراد خواب بهتری داشته باشند، نسبت به محیط بهتر واکنش نشان می‌دهند. محافظت از سلامت خواب برای شادی و سلامتی در زندگی و فضا ضروری است.» مأموریت‌های فضایی، ابعاد متعددی دارند که شبیه‌سازی تمام‌ آن‌ها روی زمین امکان‌پذیر نیست. برای مثال، در مرحله‌ای از سفر به مریخ، زمین از دید فضانوردها به نقطه‌ی کوچک و نورانی در آسمان تبدیل می‌شود. از طرفی، فضانوردها معمولا از چشم‌انداز زمین از فضا به‌عنوان یکی از بهترین تجربیات خود در طول مأموریت‌های فضایی یاد می‌کنند. بوور در اینباره می‌گوید:

    اگر فقط یک عامل در افزایش حس امید و مثبت‌اندیشی فضانوردها نقش داشته باشد، آن حس دیدن چشم‌انداز زمین از فضا است؛ خانه‌ای که قرار است فضانوردها ماه‌ها دور از آن زندگی کنند. بنابراین با از بین رفتن این تصویر باید به فکر جایگزینی برای آن باشیم تا به حفظ انگیزه‌ی فضانوردها کمک کند»

بوور و همکاران او، فهرستی از ۲۳ کار موردنیاز را برای حفظ سلامت مسافران فضایی ارائه داده‌اند که روی شرکت‌کنندگان بررسی قطب جنوب در طول زمستان، تست شده‌اند. براساس این پژوهش، هرچقدر مدت اقامت طولانی‌تر باشد، نوسان احساسات بیشتر می‌شود. همچنین تمرکز بر احساسات مثبت می‌تواند کلیدی برای درک رفتارهای سودمند در سفرهای فضایی طولانی‌مدت باشد. بوور می‌گوید: «طبق گزارش‌ها افرادی که عملکرد بهتری داشتند، اغلب به نکات مثبت محیط توجه می‌کردند و تمرکز کمی روی نکات منفی داشتند؛ بنابراین وضعیت آن‌ها تغییر نمی‌کرد که بخواهند نیاز به ترمیم آن داشته باشند.»

با اینکه نادیده گرفتن اشتباهات دور از انتظار است و اشتباه در فضا می‌تواند بسیار گران تمام شود، اما در بعضی موقعیت‌ها بی‌خیال بودن بهترین گزینه است. بوور می‌افزاید:

    وقتی در فضا باشید و کاری از دستتان ساخته نباشید تا اندازه‌ای می‌توانید استرس را کاهش دهید و ذهن خود را به سالم‌ترین و مثبت‌ترین اتفاقی که اطرافتان رخ می‌دهد، منحرف کنید.

سرگرمی در فضا

شرکت‌کنندگان برنامه‌ی Mars 500 برای اجتناب از افکار ناراحت‌کننده خود را به کارهای مختلفی مشغول کردند.

فضانوردها نباید نسبت به سلامت ذهنی خود غافل شوند. تأخیر ارتباطی در سفر به مریخ به ۲۲ دقیقه می‌رسد؛ بنابراین فضانوردها همیشه نمی‌توانند به‌راحتی با افراد روی زمین ارتباط برقرار کنند. درنتیجه باید به سلامت ذهن خود اهمیت دهند و تا جایی که ممکن است شرایط را برای خود آسان کنند. به‌گفته‌ی بور: «مراقبت در سفر فضایی به‌معنی ارتباط با روانشناس یا روانپزشک روی زمین نیست بلکه فضانوردها باید از وضعیت خود آگاه باشند.»

اولین قدم در سفر به مریخ، یافتن فضانوردانی با ویژگی‌های مناسب است. شش ماه اقامت در ایستگاه فضایی مانند اقامت در پارک نیست؛ بنابراین ایستگاه فضایی بین‌المللی کاندیدا خوبی برای انتخاب فضانوردان است. سندل می‌گوید: «برای مأموریت‌های طولانی‌تر نیازی به فضانوردی کاملا متفاوت نیست»

در انتخاب فضانوردها علاوه بر معیار مقاومت در برابر بی‌حوصلگی، درون‌گرایی فضانوردها هم معیار مناسبی است. سندل می‌گوید:

    باید افرادی را اعزام کنیم که نیاز شدید به تغییرپذیری اجتماعی نداشته باشند. فکر می‌کنم درون‌گرایی اعضا پیش‌نیاز مناسبی باشد. درون‌گرایی پس از ثبات احساسی یکی از ویژگی‌های مهم در سفرهای فضایی است.

علاوه بر این، تیم سازگار اهمیت زیادی دارد و سندل با بررسی داده‌های جمع‌آوری‌شده از فضانوردهای روسی به بررسی تأثیر عملکرد تیمی و گوناگونی فرهنگی بر عملکرد می‌پردازد. پس از انتخاب تیم ایده‌آل، نوبت به تنظیم محیط فضاپیما برای افزایش روحیه‌ی فضانوردها می‌رسد. براساس نظریه‌ی بازیابی توجه، قرار گرفتن در معرض طبیعت به کاهش استرس و بهبود تمرکز کمک می‌کند؛ اما در فضاپیما، طبیعت واقعی به‌ندرت پیدا می‌شود.
استفاده از واقعیت مجازی به شبیه‌سازی چشم‌انداز زمین از فضا کمک می‌کند

جی باکی، استاد پزشکی کالج دارتماوث در نیو همشایر و فضانورد سابق پرواز فضایی شاتل STS-90 در ۱۹۹۸، با استفاده از واقعیت مجازی (VR) در ایستگاه‌های جنوبگان استرالیا و قطب جنوب دست به اجرای آزمایشی جدید زد. آزمایش او تلاشی برای برآورده‌سازی نیازهای روانشناختی در فضای ایزوله است. او می‌گوید: «استفاده از هدست VR باعث می‌شود انسان از محیط روزمره جدا شود»

آزمایش باکی هنوز هم ادامه دارد و طبق بازخوردهای اولیه در ایستگاه‌های قطبی، نتایج مثبت بوده‌اند. چشم‌اندازهای مجازی شامل ساحل‌ استرالیا، آلپ باواریا، سواحل ایرلند و پاییز در نیوانگلند و همچنین چشم‌اندازهای شهری در بوستون هستند.

چشم انداز زمین

در سفر به مریخ، فضانوردان چگونه می‌توانند با ندیدن چشم‌انداز زمین از فضا کنار بیایند؟

باکی تنظیمات مشابهی را در طول مأموریت شبیه‌سازی مریخ Hi –Seas در هاوایی اجرا کرد و از شرکت‌کنندگان خواست محیط مجازی مورد علاقه‌ی خود را انتخاب کنند. چشم‌اندازهای طبیعی با کیفیت بالا، بیشترین رتبه را به خود اختصاص دادند اما برخی شرکت‌کنندگان از چشم‌اندازهای شهری هم لذت بردند. به‌گفته‌ی باکی: «برخی افراد به دلیل خاطرات مشترک با اطرافیان خود در زمین، چشم‌اندازهای شهری را پسندیدند.»

VR با شبیه‌سازی چشم‌انداز زمین از فضا به مبارزه با کسالتی که بر اثر پدیده‌ی «زمین خارج از دید» به وجود می‌آید، کمک می‌کند. طبق نمونه‌ی شورش اسکای لب، استراحت و اوقات فراغت یکی از ضروریات سفرهای فضایی است. امروزه فضانوردها درباره‌ی روش‌های بهینه‌ی استراحت در ایستگاه فضایی بین‌المللی آموزش می‌بینند.

به عقیده‌ی سندل، اضافه شدن ورزش‌هایی مثل یوگا و مدیتیشن به برنامه‌های آموزشی فیزیکی فضانوردها، می‌تواند به کاهش استرس آن‌ها در مسیر مریخ کمک کند. تنها مشکل، پیدا کردن روشی برای تمرین یوگا در شرایط بی‌وزنی است. باتوجه به عزم جدی برای سفر به مریخ، حفظ سلامت عقلی در طول سفر اهمیت زیادی دارد. باکی می‌گوید:

    «جنبه‌ی روانشناختی اهمیت زیادی دارد؛ زیرا اگر به‌درستی رعایت شود، مأموریت‌ها بسیار سرگرم‌کننده خواهند بود؛ اما اگر مشکلی جدی به وجود بیاید می‌تواند به قیمت پایان مأموریت تمام شود./زومیت