انحراف در حل ابرچالش صندوق‌های بازنشستگی

تیتر۲۰- کار صندوق‌های بازنشستگی در ایران به جاهای باریکی رسیده و در همین راستا، در لایحه برنامه هفتم توسعه اصلاحاتی برای عبور از این وضعیت پیشنهاد شده است. اصلاحاتی که قرار است در میان‌مدت بخشی از ناترازی مالی صندوق‌ها را رفع کند و در بلندمدت آرزوی دیرینه ایجاد یک نظام تامین اجتماعی فراگیر را محقق سازد. با این حال بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد اصلاحات مدنظر سیاستگذار به جای حل ابرچالش صندوق‌های بازنشستگی در پی تقلیل مسائل عموم مردم به مساله دستگاه‌های اداری بوده و با کاهش تکالیف سیاستگذار در پی کاهش کسری بودجه دولت است.

مرکز پژوهش‌های مجلس طی یک نظرسنجی به بررسی نظر مردم در مورد وضعیت صندوق‌های بازنشستگی کشور پرداخته است. در سال‌های گذشته وابستگی صندوق‌های بازنشستگی به بودجه به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سیاستگذاران اقتصادی تبدیل شده است. در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین مشکلات صندوق‌های بازنشستگی آن است که اغلب آنها قادر به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان خود از محل منابع داخلی نبوده و در بودجه هر سال، مبلغی برای کمک به آنها در نظر گرفته می‌شود.

از آنجایی که تحریم‌های اقتصادی مانعی برای دسترسی دولت به منابع بیشتر برای پوشش این وابستگی است، صندوق‌های بازنشستگی خود به عاملی برای تشدید کسری بودجه و افزایش تورم تبدیل شده‌اند. بااین‌حال نظرسنجی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که ظاهرا مردم با سیاستگذاران اقتصادی چندان هم موافق نیستند. بر اساس این نظرسنجی ۸/ ۳۱درصد از مردم معتقدند وضعیت مالی صندوق‌های بازنشستگی خوب است.

از سوی دیگر وضعیت صندوق‌های بازنشستگی موجب شده بسیاری از کارشناسان اقتصادی توصیه‌هایی مبنی بر افزایش سن بازنشستگی در ایران ارائه دهند. این در حالی است که بر اساس این نظرسنجی میانگین سن مناسب مردان برای بازنشستگی ۵۵سال و سن مناسب زنان ۴۸سال برآورد شده است. از دیگر نکات قابل‌توجه این گزارش آن است که کافی نبودن حقوق بازنشستگی مهم‌ترین دلیل اشتغال مجدد بازنشستگان عنوان شده است.

 چشم‌انداز درآمد دوران سالمندی

شناخت افکار عمومی در هنگام انجام اصلاحات و اجرای طرح‌ها و ایده‌های جدید از اهمیت زیادی برخوردار است. مساله صندوق‌های بازنشستگی نیز از مواردی است که به اصلاحات نیاز دارد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «افکارسنجی درباره نگرش مردم به وضعیت صندوق‌های بازنشستگی کشوری» به بررسی نظر مردم در مورد وضعیت صندوق‌های بازنشستگی کشور پرداخته است. جامعه آماری پیمایش مذکور همه افراد ۱۸ سال و بیشتر در کل کشور بوده‌اند. در این پیمایش تعداد ۱۲۰۰ پرسشنامه به صورت تلفنی و با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده متناسب با جمعیت جمع‌آوری شده است.

بر اساس یافته‌های این نظرسنجی از نظر ۵/ ۸۵درصد از مردم داشتن بیمه بازنشستگی لزوم زیاد یا خیلی زیادی دارد. ۷/ ۸۳درصد از افرادی که دارای تجربه پرداخت بیمه بودند، معتقدند اگر بیمه بازنشستگی اختیاری بود باز هم خود را بیمه می‌کردند.

این در حالی است که ۹/ ۱۲درصد معتقد بودند در صورت اختیاری بودن بیمه بازنشستگی خود را بیمه نمی‌کردند. در واقع تنها ۶/ ۶درصد از افراد ضرورت داشتن بیمه را کم یا خیلی کم عنوان کرده‌اند. یکی از نکات قابل‌توجه آن است که در ایران تعداد قابل‌توجهی از افراد پس از بازنشستگی، مجددا شاغل می‌شوند. گفته می‌شود مهم‌ترین دلیل اشتغال مجدد بازنشستگان کافی نبودن حقوق بازنشستگی بوده است. با‌این‌حال ۲/ ۶۲درصد از مردم مستمری بازنشستگی را به عنوان منبع درآمد خود در دوران سالمندی در نظر گرفته‌اند. ۷/ ۱۶درصد نیز درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری در ملک و بازار را در نظر داشته و ۴/ ۲۴درصد هم هیچ منبع درآمدی برای دوران سالمندی خود در نظر نگرفته‌اند.

 سن بازنشستگی چقدر باشد؟

 بر اساس نظر‌سنجی انجام‌شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس، میانگین سن مناسب مردان برای بازنشستگی ۵۵ سال و سن مناسب زنان ۴۸ سال برآورد شده است. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان اقتصادی معتقدند افزایش سن بازنشستگی در ایران یکی از گام‌های مهم در مسیر اصلاحات صندوق‌های بازنشستگی کشور است.

به زبان ساده می‌توان گفت مهم‌ترین مشکل صندوق‌های بازنشستگی در ایران عدم‌توازن منابع و مصارف است. به همین دلیل کارشناسان اقتصادی تاکید می‌کنند که اگر قرار است دست به اصلاحاتی زده شود، بهتر است اول به سراغ افزایش سن بازنشستگی بروید.

از آنجایی که تحریم‌های اقتصادی موجب شده چشم‌انداز دسترسی به منابع بیشتر برای جبران عدم توازن منابع و مصارف صندوق‌های بازنشستگی چندان روشن نباشد، سیاستگذاران قدم‌هایی در مسیر اصلاح صندوق‌های بازنشستگی برداشته‌اند. برای مثال در قانون بودجه سال ۱۴۰۲، سن بازنشستگی افراد می‌تواند با دو شرط نیاز سازمان و رضایت مستخدم تا ۲ سال افزایش پیدا کند. حتی گفته می‌شود که قرار است اصلاحاتی در این زمینه در برنامه هفتم توسعه انجام شود.

اواخر خردادماه امسال، داوود منظور، رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور، در این زمینه گفت: «صندوق‌های بازنشستگی ناترازی‌های شدیدی دارند و منابع و مصارف آنها با هم سازگاری ندارد و دچار کسری هستند؛ اصلاحات سنجه‌ای می‌تواند به افزایش منابع صندوق‌های بازنشستگی کمک کند.» او با اشاره به افزایش سن بازنشستگی در برنامه هفتم توسعه گفت: «بنابراین باید برخی از اصلاحات که اصطلاحا اصلاحات سنجه‌ای نامیده می‌شوند در ضوابط بازنشستگی اتفاق بیفتد.» علاوه بر این، مقایسه سن بازنشستگی در ایران و برخی از کشورهای توسعه‌یافته نشان‌دهنده آن است که سن بازنشستگی در ایران پایین است.

برای مثال در اقتصادهای توسعه‌یافته‌ای مانند نروژ و ایسلند سن بازنشستگی برای مردان و زنان ۶۷ سال است، در حالی که در ایران سن بازنشستگی مردان معادل ۶۰ سال و سن بازنشستگی زنان معادل ۵۵ سال است. با‌این‌حال نظرسنجی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد مردم معتقدند سن بازنشستگی از این هم باید پایین‌تر باشد. این اختلاف‌نظر میان مردم، کارشناسان و سیاستگذاران نشان‌دهنده آن است که اصلاحاتی در این زمینه می‌تواند دارای تبعات اجتماعی باشد. یکی از نکات جالب در مورد این نظرسنجی آن است که بیش از نیمی از بازنشستگان، یعنی ۲/ ۵۳‌درصد از آنها، معتقد بودند که اگر در زمان بازنشستگی خود محدودیتی برای سن وجود نداشت، مایل به ادامه اشتغال بودند، اما ۳/ ۴۰درصد از آنها تمایلی به ادامه اشتغال نداشتند.

علاوه بر این، ۷/ ۴۲درصد از بازنشستگان معتقدند اگر دیرتر بازنشسته می‌شدند وضعیت مالی خانواده‌شان بهتر بود. این در حالی است که ۹/ ۱۴درصد معتقدند در چنین شرایطی وضعیتشان بدتر بود. ۳/ ۳۸درصد نیز گفته‌اند وضعیت مالی‌شان فرقی نمی‌کرد.

اختلاف نظر مردم و سیاستگذاران

یکی از مهم‌ترین بخش‌های این گزارش تفاوت نظر مردم و سیاستگذاران در مورد وضعیت مالی صندوق‌های بازنشستگی است. مشکل بزرگ صندوق‌های بازنشستگی در‌حال‌حاضر آن است که اغلب صندوق‌ها قادر به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان خود از محل منابع داخلی نیستند و در بودجه هر سال، مبلغی برای کمک به آنها در نظر گرفته می‌شود. این موضوع یکی از مواردی است که به کسری بودجه دامن زده و آتش تورم را شعله‌ورتر کرده است. همین مساله موجب شده سیاستگذاران در زمینه افزایش حقوق بازنشستگان در شرایط تورمی محتاط‌تر عمل کنند؛ زیرا این افزایش حقوق خود به عاملی برای افزایش تورم و کاهش قدرت خرید بازنشستگان بدل می‌شود.

با‌این‌حال نظر مردم در این‌باره چیز دیگری است. بر اساس این نظرسنجی از نظر ۸/ ۳۱درصد از مردم، وضعیت صندوق‌های بازنشستگی از لحاظ مالی خوب یا بسیار خوب است؛ درحالی‌که ۳/ ۲۲درصد وضعیت را بد و ۶/ ۲۵درصد آن را بحرانی می‌دانند. ۷/ ۲۳درصد از آنها علت این وضع بد و بحرانی را مدیریت ناکارآمد صندوق‌ها، ۲۲درصد فساد مالی، ۴/ ۲۰درصد بی‌ثباتی اقتصادی در کشور، ۱۹درصد عملکرد نامناسب دولت و ۴/ ۴درصد افزایش تعداد بازنشستگان می‌دانند. این مساله می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که یک‌سوم از افرادی که در این نظر‌سنجی شرکت کرده‎اند، به اظهارنظر سیاستگذاران در مورد وضعیت بحرانی صندوق‌های بازنشستگی اعتمادی ندارند./دنیای اقتصاد