چرا صفر‌های دوست‌نداشتنی، هنوز از اسکناس‌ها حذف نشده‌اند؟!

تیتر 20- با وجود گذشت چندین سال از تصویب حذف صفر از پول ملی، با تمام مزایا و چالش‌های آن، هنوز این سیاست پولی که می‌تواند بر مهار تورم تاثیرگذار باشد، عملیاتی نشده است.

حذف چهار صفر از پول ملی و تغییر نام واحد پولی، مردادماه 1398 توسط هیئت دولت تصویب شد. سپس مجلس در اردیبهشت‌ماه 1399، کلیات این لایحه را تصویب کرد و مقرر شد بعد از تایید شورای نگهبان، در یک دوره گذار اتفاق بیفتد. رئیس کل وقت بانک مرکزی، دوره اجرای این طرح را دو تا پنج سال اعلام کرد. البته این موضوع، قبلا هم مطرح شده بود اما در سال‌های اخیر، ظاهرا جدیت بیشتری برای اجرا دیده می‌شود.

یکی از مهم‌ترین دلایل حذف چهار صفر از پول ملی و نیز تغییر نام آن، تورم بسیار بالا و کاهش ارزش پول ملی یعنی ریال است. قدمت تعیین ریال به جای تومان، به عنوان واحد پول رسمی ایران به 95 سال قبل یعنی سال 1308 می‌رسد. با این حال، دهه‌هاست که ریال، با وجود استفاده در معاملات رسمی، در بین مردم بلااستفاده است و همچنان تومان کاربرد دارد. 

هرچند این طرح، از اواخر سال 1400، با کمرنگ شدن صفرها در اسکناس‌های جدید، تا حدی در مسیر اجرا قرار گرفته اما هنوز در معاملات رسمی و اسناد، از ریال استفاده می‌شود و حذف چهار صفر، بیشتر حالت نمادین دارد. این در حالی است که قاعدتا این اتفاق باید تا سال قبل رخ می‌داد. 

در این رابطه، طی 60 سال گذشته تا کنون، بیش از 70 مورد، دولت‌ها در کشورهای در حال توسعه، به منظور مهار تورم، به حذف چند صفر از پول ملی اقدام کرده‌اند اما نتیجه سیاست‌های اتخاذشده، متفاوت بوده است. برخی کشورها با این تصمیم، موفق به خروج از بحران اقتصادی شده‌اند و برخی دیگر، تجربیات موفقی نداشته‌اند. ترکیه، برزیل، ونزوئلا، بولیوی، زیمبابوه، آرژانتین، آلمان و روسیه (بعد از فروپاشی شوروی)، از جمله کشورهایی هستند که به اجبار، به سیاست حذف صفر از پول ملی روی آوردند که ترکیه، برزیل، بولیوی و برخی دیگر، تجربه موفقی داشته‌اند.

به گفته کارشناسان، حذف صفر از پول ملی لزوما به کاهش تورم نمی‌انجامد و قابلیت آن، بیشتر کاهش انتظارات تورمی است. علاوه بر این، انتظار می‌رود با اتخاذ این سیاست، مشکلات حسابداری، آماری، رایانه‌ای و سیستم پرداخت که به اتلاف وقت و هزینه می‌انجامد، کاهش یابد. با توجه به مزیت‌های حذف صفر از پول ملی در برخی کشورها، بررسی دلایل به تعویق افتادن این موضوع در ایران، از چند منظر قابل توجه است:

اول- تورم مزمن و عدم ثبات اقتصادی: یکی از اصلی‌ترین دلایل عدم حذف صفر از پول ملی، تورم مزمن در اقتصاد ایران است. کارشناسان معتقدند تا زمانی که ریشه‌های تورم مهار نشود، حذف صفر صرفا یک اقدام ظاهری است و نه تنها مشکلی را حل نخواهد کرد، بلکه پیامدهای منفی به دنبال دارد. از نگاه برخی متخصصان، حذف صفر از پول ملی در شرایط تورم بالا، مانند استفاده از رژ لب توسط بیمار لاعلاج است که فقط ظاهر قضیه را تغییر می‌دهد و راهکار معقولی نیست.

دوم- هزینه‌های اجرای طرح: حذف صفر از پول ملی، نیازمند اقدامات وسیع در زمینه‌های مختلف از جمله چاپ اسکناس و سکه جدید، اصلاح نظام بانکی، سیستم حسابداری و آموزش عمومی است. این اقدامات، هزینه‌های قابل توجهی به دولت تحمیل می‌کند و ممکن است در شرایط کنونی اقتصادی، قابل تامین نباشد. البته برخی مسئولا اقتصادی تاکید می‌کنند حذف چهار صفر از پول ملی نه‌ تنها به افزایش هزینه چاپ اسکناس منجر نمی‌شود، بلکه این هزینه را کاهش می‌دهد. از این منظر، حذف صفر، خصوصا زمانی که برخی افراد دانش لازم برای حساب و کتاب را ندارند، مفید و موثر است.

سوم- نبود اجماع ملی و ملاحظات فرهنگی: برای موفقیت طرح‌های اقتصادی، اجماع ملی درباره آن مهم است. به نظر می‌رسد درباره حذف صفر از پول ملی، هنوز چنین اجماعی حاصل نشده و برخی از مردم، به ویژه افراد مسن، خاطرات منفی از حذف صفر در گذشته دارند و به همین دلیل، با این طرح مخالف هستند. با این حال، برخی کارشناسان معتقدند حذف صفر با افزایش اعتماد عمومی به نظام پولی کشور کمک می‌کند. 

در همین زمینه، پول ملی، علاوه بر کارکرد اقتصادی، نماد فرهنگی و اجتماعی نیز محسوب می‌شود. حذف صفر از پول ملی، از منظر عده‌ای دیگر، می‌تواند به منزله خداحافظی با بخشی از هویت ملی باشد. با این حال، کارشناسان معتقدند اتفاقا به خاطر مشکلات تورمی و استفاده از ریال در اغلب اسناد مالی رسمی، ذهنیت مردم برای حذف صفر آماده است و با فرهنگ‌سازی لازم و تغییر تدریجی، می‌توان چالش‌های اولیه ناشی از اجرای طرح را مدیریت کرد.

چهارم- نگرانی از افزایش قیمت‌ها: یکی از نگرانی‌ها درباره حذف صفر این است که این اقدام به افزایش قیمت‌ها در بازار منجر شود. این نگرانی، تا حدی به دلیل تجربیات گذشته است. از نظر برخی کارشناسان بانکی با حذف صفر، ممکن است برخی سودجویان،‌ در طول اجرای فرایند، به دلیل عدم امکان نظارت بر بازارها در این شرایط، کالا را با توجه به حذف صفر و پول جدید، با قیمت بالاتر قیمت‌گذاری کنند. با این حال، طیف دیگر معتقدند اگر حذف صفر، با اجرای سیاست هدف‌گذاری نرخ تورم و اقدامات لازم برای کنترل قیمت‌ها همراه باشد، نگرانی از افزایش قیمت‌ بی‌مورد است.

در مجموع، اغلب کارشناسان بر این باورند که همزمانی حذف صفر با دستیابی به ثبات اقتصادی و از بین بردن ریشه‌های تورم بالا، رابطه مستقیم دارد. بنابراین نباید این توقع را ایجاد کرد که با حذف صفر، بدون زیرساخت‌های‌ مدیریتی و اقتصادی، می‌توان مشکلات را حل کرد. با این حال، بعد از گذشت سال‌ها از تصویب حذف صفر از پول ملی و وعده‌های قبلی برای اجرای آن تا سال گذشته، انتظار می‌رود مسئولان اقتصادی کشور با فراهم کردن بسترهای لازم، کار امروز را به فردا واگذار نکنند.