موج دلهره آور جدایی استارت آپ‌ها از بنیان گذاران / فواید و مضرات کوچ کسب و کار‌ها به صندوق‌های ریسک گریز 

تیتر20 - از اواخر دهه 90 به این سو، شاهد افزایش حضور مالکانه شرکت های مخابراتی، صنعتی و سرمایه گذاری در استارت آپ ها هستیم. صاحبان کسب و کارهای استارت آپی که روزی با رویای یونیکورن (تک شاخ) شدن پا به میدان گذاشتند، در سال های اخیر با فروش بخش یا تمام سهام خود به صندوق های ریسک گریزی چون حرکت اول (بازوی سرمایه گذاری خطرپذیر همراه اول)، گلرنگ ونچرز (سرمایه گذاری خطر پذیر گلرنگ) و سرآوا، کم کم از بازار خارج شدند. 

این روزها یونیکورن شدن در فضای کسب و کارهای استارت آپی، به یک خواست یا بهتر بگوییم آرزو تبدیل شده است. اگر شرکت هایی مانند حرکت اول یا سرآوا به اقتصاد دیجیتال پا گذاشته اند، همین رویا را دارند. به شرکت هایی که ارزششان بیشتر از 1 میلیارد دلار شده است، یونیکورن نام داده اند. 

اینکه استارت آپ های راه اندازی شده از سوی ایرانی ها یا راه اندازی شده در ایران به دست خارجی ها، توان یونیکورن شدن نداشتند، دلایل مختلفی دارد؛ مانند نگاه دولت به ارزش آفرینی در اقتصاد بر اساس استخراج نفت و گاز، تورم بالا و تاثیر آن بر شکل گیری تقاضا. مقررات متضاد و مراجع اجرایی گوناگون برای یک قانون و درک نکردن ریسک هایی که در ذات کسب و کارهای دجییتال وجود دارد، از دیگر دلایل ضعیف ماندن استارت آپ ها در ایران است. 

دردسر استارت آپ 
به همین دلایل، استارت آپ داری در ایران، دارای دردسرهای زیادی است. به این موارد، باید کندی اینترنت، اختلالات گاه و بیگاه پورت های کلیدی اینترنت مانند SSH و FTP، کاهش پهنای باند بین المللی به بهانه های مختلف و اعتماد نداشتن دولت ها به طور اخص و حاکمیت به طور اعم به بخش خصوصی مستقل را هم اضافه کرد. 

در همین حال، زمانی که کسب و کارهای دیجیتال به مرحله پر و بال گرفتن و پرواز در می آیند، بورکرات های دولتی به بهانه نامتناسب بودن ریسک های آنها با ریسک های کسب و کارهای سنتی، ارتفاع آنها را کوتاه می کنند. از سویی دیگر، مدام کمپین هایی راه می افتند که تحریم استارت آپ ها را به دلیل آنچه عدم همراهی با «مطالبات مردم» می خوانند، تحریم می کنند؛ تحریم هایی که برخی از آنها مشکوک و هدایت شده به نظر می رسند. 

دیجی کالا، اسنپ، تپ سی، آچاره، اوبار، جاجیگا و استارت آپ های کوچک هر یک با چالش هایی که به آنها اشاره شد، ضربه خوردند. در نتیجه مالکان و سهامداران آنها ناچار شدند که سهام خود را به خصولتی ها بفروشند. برای نمونه در آخرین دست از جابه جایی های مالکانه در دیجی کالا، 40 درصد از سهام آن به حرکت اول واگذار شد. 

در هر حال، عیان است که نسل اول مالکان استارت آپ ها دچار نوعی خستگی استارت آپی شده اند. آنها با قیمت بالا سهام خود را که در طول زمان دارای ارزش شده است را یا به طور کامل واگذار می کنند یا به گونه ای کاهش می دهند که کنترل کامل بر روی شرکت نداشته باشند. 

البته تمام استارت آپ ها موفق نمی شوند که ارزش سهام خود را در بورس کشف کنند؛ چرا که چنین فرصتی به آنها داده نمی شود. برخی کارشناسان، هشدار داده اند که دولت ها ترجیح می دهند، ترکیب سهامداران استارت آپ ها قبل از ورود به بورس تغییر کند؛ با این هدف که سرمایه گذاران خارجی و ایرانی با داشتن کنترل کامل یا حداکثری بر روی مالکیت یک استارت آپ، نتوانند سرمایه جذب کنند.

 
انتظارات و ریسک ها 
داده هایی که از دل یک نظر سنجی، از بین بیش از 100 بنیانگذاران، مدیران عامل و فعالان اکوسیستم های استارت آپی درآمده اند، عوامل تاثیر گذار بر خستگی استارت آپی را نشان می دهند. این عوامل را می توان در 8 دسته کلی قرار داد. این داده ها به شکل مطالبه از مسعود پزشکیان، رئیس جمهور، منعکس شده اند.

 
بیشترین تاثیر طافت فرسا که بالاترین حد انتظار را برای استارت آپ ها ایجاد کرده، مربوط به دسترسی به اینترنت آزاد و فیلترینگ است. تقریبا 30 درصد افرادی که در این نظرسنجی شرکت کرده اند، مشکل اول و اصلی خود را سطح نازل اینترنت در ایران (دسترسی به اینترنت آزاد و رفع فیلترینگ) می دانند. 

محدودسازی سیاست گذاری علیه استارت آپ ها، 16 درصد، رفع تحریم ها و متصل شدن به بازارهای بین المللی، 12 درصد، جلوگیری از مهاجرت نیروی انسانی متخصص، 9 درصد، رفع نگاه امنیتی به پلتفرم ها، 4 درصد، تسهیل ورود به بورس، 4 درصد و سایر عوامل، 5 درصد سهم دارند. 

فواید خروج نسل اولی ها 
در شرایطی که موسسان استارت آپ ها و سهامداران نسل اول، پس از مدتی ناامید می شوند، این شرکت هایی مانند حرکت اول و گلرنگ ونچرز هستند که به خرید سهام آنها می پردازند؛ چرا که هم پول و توان پذیرش ریسک را دارند و هم اینکه مشکلات بخشی خصوصی مستقل را ندارند. ضمن اینکه با ورود سرمایه نامشهود استارت آپ ها به بورس، تمایل بنگاه ها و سرمایه گذاران برای خرید بخشی از سهام این شرکت که در بازار ثانویه کشف قیمت می شوند، بیشتر می شود؛ اتفاقی که به صورت تدریجی برای تپسی هم رخ داد. 

با اینکه برخی این گمانه را وارد کرده اند که فروش استارت آپ ها به شرکت های خصولتی مانند حرکت اول یا خصوصی مانند گلرنگ، از سر اجبارهای بیرون سازمانی است اما در هر حال پس از خروج سهامداران اولیه و یا کاهش سهام آنها، فرصتی برای سرمایه پذیری ایجاد می شود. اینگونه، بنگاه های اقتصادی متداول هم وارد اکوسیستم های استارت آپی می شوند. البته هنوز شاهد حضور موثر و همه جانبه بنگاه های متداول در استارت آپ ها نیستیم. تنها برخی شرکت ها مانندِ گلرنگ، همراه اول و ایرانسل بیشتر درخشیدند؛ ایرانسل در اسنپ، همراه اول (حرکت اول) در دیجی کالا، جاجیگا و... و گلرنگ در تپسی، شب و... .  

برای نمونه حرکت اول مدعی است که پس از خرید جاجیگا و نگه داری 20 درصد از سهام آن در 3 سال، این استارت آپ را به یکی از پلتفرم های پربازده در سبد سرمایه گذاری خود تبدیل کرد. در کل، حرکت اول مدعی است که تعدادی از کسب و کارهایی که در آنها سرمایه گذاری کرده است را به رشد 10 برابری رسانده است. گزارش حرکت اول از 5 سال اول فعالیتش که در نیمه دوم سال گذشته منتشر شد، نشان می دهد که با 1 هزار و 3 میلیارد تومان سرمایه گذاری، به فروش ناخالص داخلی 30 هزار میلیارد تومانی دست یافته است. 

موفقیت مشروط ونچرها 
اما حضور ونچرهای بزرگ (سرمایه گذاری های خطر پذیر) به معنای این نیست که آنها به صورت کاملا عقلانی و محاسبه شده سهام شرکت های دیگر را خریده اند یا در تامین سرمایه به آنها کمک کرده اند. در همین مورد جاجیگا، حرکت اول، ناچار به خروج شد؛ چرا که وضع گردشگری جالب نیست و شرکت هایی مانند جاجیگا هم رقیب دارند. اساسا حضور ونچرها در هر استارت آپی به موفقیت ختم نمی شود. 

برای سرمایه گذارانی که پلتفرم ها را هدف می گیرند، ریسک هایی مانند نبود تطابق با حوزه سرمایه گذاری، نبود تطابق با مرحله عمر کسب و کار، جذاب نبودن اندازه بازار، تعدد رقبا، تورم، بدعهدی های تامین کنندگان خرده فروشی های آنلاین و خدمات دهندگان طرف همکاری و خروج منابع انسانی از کسب و کار و از کشور، وجود دارد.

 همین معضل خروج نیروی انسانی برای شرکت هایی در مقیاس دیجی کالا چالش است. خروج از این شرکت، بیشتر متوجه دپارتمان های تکنولوژی و عملیات به ترتیب با 26.3 و 23.5 درصد سهم از کل دپارتمان ها است. در واقع، فشار خروج نیرو بر روی دو دپارتمان کلیدی این شرکت است.  

از طرفی دیگر ونچرهای (CVC) معروف و بزرگ مانند گلرنگ و حرکت اول، با هزار میلیارد تومان سرمایه گذاری، رقبای جدی تری دارند: سکوهای تامین مالی دست جمعی. این نوع سکوها با سرمایه های خرد کار می کنند و به آنها سودی بالاتر از نرخ مصوب بانک مرکزی پرداخت می کنند. افزایش سهم سکوها خود تهدیدی برای CVC است.

تجربه جهانی از خرید استارت آپ ها 
باید در نظر گرفت که در سطح جهان هم بنگاه های متداول بر روی خرید استارت آپ ها دست می گذارند اما با یک تفاوت کلیدی. در کشورهای پیشرفته، شرکت های فناور، استارت آپ ها را می خرند و از آنها یونیکورن می سازند. سخن معروفی در فضای تجارت وجود دارد: اگر نمی توانید آنها را شکست دهید؛ پس مالکشان شوید! شرکت های بزرگ مانند گوگل، مایکروسافت، آمازون، متا و اپل با همین سخن، دستور کار توسعه بازارهای خود را تنظیم می کنند. گوگل ونچرز (GV)، مصداق بازار این عملیات است. 
به قول الخاندور کرامادس، کارآفرین سریالی و نویسنده کتاب پرفروش هنر جذب سرمایه برای استارتاپ‌ها، گوگل شاید شاه کلید تمام شرکت‌های فناوری است که استارت‌آپ‌ها را می‌خرند. موتورلا موبیلیتی، یوتیوب، نست لبز، دابل کلیک و لوکرنمونه هایی از سرویس هایی هستند که پس از خرید آنها در اکوسیستم گوگل ادغام شدند. 

ونچرهای ایرانی هم می خواهند که آنچه گوگل ونچرز به آن دست یافته است را بیآفرینند. البته که در اقتصاد پرریسک ایران که با تورم دو رقمی ادغام شده، چیدن یک پرتفوی از شرکت های 1 میلیارد دلاری چالش بزرگی است. 

شاید بهترین شاهد در این زمینه خود محمد رضا معصومی، مدیر سرمایه گذاری گلرنگ ونچرز باشد. او با اشاره به تاثیر تورم بر افزایش ریسک های اقتصادی، گفته است؛ بانک سیلیکون ولی (سرمایه گذار بزرگ در استارت آپ ها) ورشکسته شد؛ زیرا آمریکا یک سال تورم 6 درصد داشت حالا تصور کنید که در ایران 5 سال است که تورم 40 درصدی داریم!