داستان صادرات کتاب به کشورهای همجوار

تیتر20 - از مهم‌ترین این بازارها می‌توان از کشورهای تاجیکستان، افغانستان، عراق و ترکیه نام برد. در پنج، شش سال گذشته تلاش برای باز کردن راهی به صادرات کتاب بیشتر شده و به مناسبت‌های مختلف، ناشران ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی یا اختصاصی کتاب در کشورهای همسایه شرکت کرده‌اند. در داخل نیز نمایشگاه‌ها و برنامه‌هایی برای امکان‌سنجی صادرات کتاب برگزار شده است. در همین راستا روز گذشته رسانه‌ها خبر از برگزاری نمایشگاه «حمایت از ترجمه و انتشار کتاب ایرانی در بازارهای جهانی» در بیست و هفتمین هفته ‌کتاب دادند. موضوع مهم در این رویدادها عموما انتشار کتاب‌های زبان اصلی ایرانی در کشورهای با اشتراکات زبانی یا انتشار کتاب‌های ترجمه شده ایرانی در دیگر بازارها است. برآوردهای تخمینی نشان می‌دهد که ارزش سالانه صادرات کتاب به‌طور میانگین در کمتر از ۱۰ سال‌ گذشته تقریبا ۱۰ میلیارد تومان بوده است. این رقم تخمینی مجموع ارزش مبادلات کتابی ایران با افغانستان، عراق، ترکمنستان، تاجیکستان و... را تبیین می‌کند که البته روندی کاهشی را نیز در چند سال اخیر تجربه کرده است. این روند کاهشی عمدتا ناشی از قاچاق کتاب و همچنین افزایش نرخ ارز، افزایش قیمت کاغذ و البته کاهش میل به مطالعه است. به‌طور کلی در چند سال اخیر مراودات نوشتاری میان نویسندگان و ناشران ایرانی با همتایانشان در کشورهای منطقه بیش از پیش گسترش پیدا کرده و بسیاری از نویسندگان ایرانی توانسته‌اند در بازارهای این کشورها وارد شوند اما مراودات تجاری چندان که باید و شاید نتوانسته به‌صورت رسمی رشد کند و گسترش یابد.

تاجیکستان

زبان تاجیک‌ها فارسی است. مراوده فرهنگی ایران و تاجیکستان عمدتا مبتنی بر موسیقی است. خوانندگان تاجیک و خوانندگان ایرانی کارهای مشترکی نیز روانه بازار موسیقی کرده‌اند. پروژه مشترک «زبان عشق» با حضور شهرام ناظری و دولتمند خالف از مهم‌ترین کارهای مشترک موسیقی میان این دو کشور است. اما اگرچه شاعران و نویسندگان دو کشور ارتباط پررنگی با هم دارند و کتاب‌های آنان به‌طور مداوم رد و بدل می‌شود، در حوزه کتاب آثار مشترک چندانی پدید نیامده و حجم صادرات کتاب به‌صورت رسمی به تاجیکستان هنوز چندان قابل توجه نیست.

در سال ۱۹۹۱ مجلس داخلی این کشور قانونی را به نام قانون زبان تصویب کرد که تاکیدش بر زبان فارسی تاجیکی بود و تلاش می‌کرد تا الفبای فارسی (نیاکان) در این کشور احیا شود ولی بعد از استقلال و هنگام جنگ‌های داخلی این قانون تغییر پیدا کرد تا اینکه بعدها الفبا و زبان فارسی دوباره احیا شده و رواج پیدا کرد. جنگ داخلی ۵ ساله تاثیر منفی روی صنعت تاجیکستان و در ادامه آن بر صنعت چاپ و نشر این کشور گذاشت. امروزه در تاجیکستان کتاب‌هایی با تیراژ تنها صد نسخه منتشر می‌شود. دلیل اصلی این اتفاق وضعیت اقتصادی تاجیکستان و قدرت خرید مردم است که اجازه تهیه کتاب به آنها را نمی‌دهد. با وجود این مردم تاجیک علاقه‌مند به خواندن کتاب‌های منتشر شده به زبان نیاکان خود هستند و تجربه برگزاری نمایشگاه «الهدی» در این کشور این ادعا را ثابت می‌کند. به نظر می‌رسد انتشار کتاب‌های ایرانی در تاجیکستان می‌تواند بازار بزرگی ایجاد کند. با این همه همچنان مراوده کتاب با تاجیکستان عمدتا شخصی و موردی است.

 افغانستان

افغانستان بزرگ‌ترین بازار کتاب به زبان فارسی در میان همسایگان ایران است. اشتراکات فرهنگی و زبانی بسیار میان این دو کشور، مراودات فرهنگی را بسیار گسترش داده است. در آغاز دهه ۹۰ یعنی تنها کمتر از ۱۰ سال پیش،‌ حجم صادرات کتاب از ایران به ۱۰ میلیارد تومان می‌رسید که رقم بسیار قابل‌توجهی برای این حوزه است. البته این رقم در طول سال‌های اخیر افت بسیاری پیدا کرده و جذابیتش را برای ناشران ایرانی از دست داده است.

امروز برخلاف سال‌های گذشته، بازار افست‌ها و قاچاق‌ها در افغانستان گرم است. قاچاقچی‌های کتاب در قم،‌ اصفهان و خیابان انقلاب تهران کار خود را چند سالی است گسترش داده و به کشورهای همسایه نیز رفته‌اند‌؛ البته کتاب‌های قاچاق عمدتا در حوزه ادبیات است و علوم دانشگاهی. این کتاب‌ها در تهران افست یا منتشر می‌شوند و با ۵۰ درصد قیمت در کابل به فروش می‌روند. تخفیف‌های بالا و چاپ نسخه‌های قاچاق در شمارگان بالا موجب شده است تا کتاب ارزان‌تر به دست مشتری برسد‌؛ در نتیجه بسیاری از اهالی نشر افغانستان نیز مشتری این کتاب‌ها شده‌‌اند. به گفته یکی از ناشران افغانستانی که در ایران مشغول به کار است: «ملت عشق»‌، «انسان خردمند»‌، کتاب‌های حوزه علوم انسانی‌، حقوق و... از جمله پرطرفدارترین کتاب‌های قاچاق شده به افغانستان هستند. گردش مالی که از طریق فروش این نسخه‌های قاچاق در افغانستان در جریان است قابل توجه است و اگر ناشران ایرانی فکری نکنند،‌ به زودی کل بازار افغانستان را از دست خواهند داد.

 عراق

کشور عراق و به‌ویژه اقلیم کردستان نیز از شرکای نویسندگان و ناشران ایرانی هستند. حضور ایران در بازار کتاب کشور عراق حضور قابل‌توجهی است. بسیاری از کتاب‌هایی که به زبان عربی یا کردی در ایران منتشر می‌شوند در عراق بازار نسبتا خوبی دارند. بیش از هر چیز کتاب‌های شعر و داستان در این کشور به فروش می‌رود. همچنین به‌نظر می‌رسد افزایش قیمت کاغذ در ایران باعث شده است تا تمایل برخی از نویسندگان و ناشران ایرانی به انتشار کتاب در عراق نیز بیشتر شود. اختلاف نرخ ارز میان ریال ایران و دینار عراق نزدیک به ۱۱ برابر است. با وجود این به‌نظر می‌رسد قیمت پایین‌تر کاغذ در عراق مراودات نشر را برای ناشران و نویسندگان ایرانی به صرفه‌می‌کند. البته شمارگان کتاب در بازار عراق تفاوت چندانی با ایران ندارد. عمده کتاب‌ها با تیراژ‌های ۲۰۰ تا ۵۰۰ نسخه‌ای به چاپ می‌رسند و جذابیت چندانی برای گسترش حجم مراودات ایجاد نمی‌کند. گزارش‌های میدانی حاکی است که قاچاق کتاب در مرزهای ایران و عراق انجام نمی‌شود./دنیای اقتصاد