راهکار عبور از بحران صندوق های بازنشستگی

تیتر۲۰- وضعیت ناترازی شدید میان منابع و مصارف صندوق‌های بازنشستگی یکی از ابرچالش‌های اقتصاد ایران محسوب می‌شود. در سال‌های گذشته، اقتصاددانان بر ضرورت اصلاح صندوق‌ها تاکید کردند. در حال حاضر، بخش قابل توجهی از منابع صندوق‌ها از بودجه تامین می‌شود و این فشار هزینه‌ای، یکی از عوامل کسری بودجه در سال‌های اخیر بوده است. یکی از پازل‌های اصلی صندوق‌های بازنشستگی بحث افزایش سن بازنشستگی در ایران است. مطابق بررسی‌ها، میانگین سن بازنشستگی در ایران نسبت به کشورهای توسعه‌یافته پایین‌تر است. یکی از مهم‌ترین عوامل اصلی پایین بودن سن بازنشستگی در ایران، بازنشستگی زودتر از موعد است که مطابق پژوهش‌ها در سال‌های اخیر بیش از نیمی از بازنشستگی‌ها، از این جنس بوده است. کارشناسان افزایش سن بازنشستگی را یکی از اقدامات مهم برای اصلاحات صندوق‌ها می‌دانند؛ هرچند که تنها با افزایش سن، نمی‌توان چالش مهم صندوق‌های بازنشستگی را رفع کرد و نیاز است که منابع پایدار برای صندوق‌ها پیدا کرد و از سوی دیگر اصلاح هزینه‌ها را نیز در دستور کار قرار داد.
بحران صندوق‌های بازنشستگی در اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر تبدیل به یک ابرچالش شده است. به دنبال تاکید کارشناسان در پیاده‌سازی اصلاحات، به نظر می‌رسد سیاستگذار در برنامه توسعه هفتم دست به اجرای برخی از این اصلاحات از جمله افزایش سن بازنشستگی زده است. برخی از کارشناسان افزایش سن بازنشستگی را راهکاری گریزناپذیر در راه اصلاح می‌دانند، هر چند برخی نیز معتقدند این کار با تبعات اجتماعی همراه خواهد بود. رئیس سازمان برنامه و بودجه اخیرا با اشاره به ناترازی شدید صندوق‌های بازنشستگی و تاکید بر اجرای این اصلاحات، از افزایش تدریجی سن بازنشستگی تا پایان برنامه هفتم توسعه تحت تدابیری خبر داده است. همچنین در قانون بودجه 1402 سن بازنشستگی افراد می‌تواند با دو شرط نیاز سازمان و رضایت مستخدم تا دو سال افزایش یابد. با این وجود بخشی از جامعه مشکلات صندوق‌های بازنشستگی را به دلیل فساد موجود در این صندوق‌ها می‌دانند. از سوی دیگر کارشناسان معتقدند حتی در صورت برچیده شدن فساد، اجرای برخی اصلاحات برای رفع بحران و ادامه فعالیت صندوق‌های بازنشستگی ضروری است.

پازل یک ابرچالش

بحران صندوق‌های بازنشستگی و ناترازی آنها در ایران طی سال‌های گذشته تبدیل به یک ابرچالش شده است. درحال‌حاضر اکثر صندوق‌های بازنشستگی کشور قادر به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان خود از محل منابع داخلی نبوده و در قوانین بودجه سالیانه مبالغی برای کمک به آنها در نظر گرفته می‌شود. در برنامه هفتم توسعه اصلاحاتی برای بهبود وضعیت صندوق‌ها در نظر گرفته شده است که بخشی از آن به افزایش سن بازنشستگی بازمی‌گردد. در بودجه 1402 نیز با دو شرط نیاز سازمان و رضایت مستخدم سن بازنشستگی می‌تواند دو سال افزایش یابد.

در همین رابطه داوود منظور، رئیس سازمان برنامه و بودجه، اخیرا با اشاره به افزایش سن بازنشستگی در لایحه برنامه هفتم توسعه تاکید کرد: صندوق‌های بازنشستگی ناترازی‌های شدیدی دارند و منابع و مصارف آنها با هم سازگاری نداشته و دچار کسری هستند. بنابراین باید برخی از اصلاحات، که اصطلاحا اصلاحات سنجه‌ای نامیده می‌شوند، در ضوابط بازنشستگی اتفاق بیفتند. به گفته منظور، در پیش‌نویس لایحه برنامه هفتم، این اصلاحات پیش‌بینی شده که برخی از آنها به سن بازنشستگان برمی‌گردد و تحت تدابیری، سن بازنشستگی تا پایان برنامه هفتم، به‌تدریج افزایش خواهد داشت.

دست صندوق‌ها در جیب بودجه

یکی از نکات مهم در رابطه با ناترازی صندوق‌های بازنشستگی این است که کسری منابع این صندوق‌ها از محل کمک‌های دولت در بودجه‌های سالانه تامین می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد سهم اعتبار صندوق‌های بازنشستگی در بودجه طی سال‌های گذشته رشد فزاینده‌ای داشته است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی تغییرات میزان اعتبارات دریافتی صندوق‌ها از بودجه را از حدود 30هزار میلیارد تومان در سال 1393 به حدود 331هزار میلیارد تومان در سال 1402 اعلام کرده است؛ این درحالی است که به گفته این مرکز پژوهشی اعتبار کمکی به صندوق‌های دستگاهی غیرپایدار همچون صندوق بازنشستگی کارکنان صداوسیما، صندوق بازنشستگی کارکنان بانک‌ها و ... در این آمار لحاظ نشده است. بنابراین اصلاح ناترازی صندوق‌ها، اثر قابل‌توجهی بر فشار بودجه خواهد داشت.

سن بازنشستگی در سایر کشورها

بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین سن رسمی بازنشستگی 67سالگی است که برای کشورهای نروژ و ایسلند ثبت شده است. همچنین سن رایج بازنشستگی در اتحادیه اروپا برای مردان 3/ 64 سال و برای زنان ۶5/ 63 سال است. البته این سن در برخی دیگر از کشورهای عضو اتحادیه اروپا مثل آلمان به 7/ 65 سال رسیده است. در واقع، به استثنای ترکیه که سن بازنشستگی برای مردان 52 و برای زنان 49 سال تعیین شده است حداقل سن رایج بازنشستگی در سراسر اروپا ۶۲ سال برای مردان و ۶۰ سال برای زنان است. همچنین در آمریکا سن بازنشستگی افراد 66سال تعیین شده است. البته برخی از فعالان حوزه کار معتقدند شرایط سنی بازنشستگی داخل کشور، باید با اقتصادهای هم‌تراز سنجیده شود.

وزن بازنشستگی زودتر از موعد

در ایران مطابق قانون، سن رسمی بازنشستگی 60 سال است که از میانگین کشورهای پیشرفته پایین‌تر است. اما نکته مهم‌تر مربوط به بازنشستگی پیش از موعد است. در ایران فرد می‌تواند بدون در نظر گرفتن حداقل سن و تنها بر پایه کسب حداقل ۲۰ سال سابقه کار متوالی در مشاغل سخت و زیان‌آور بازنشسته شود. همچنین مردان ۶۰ساله و زنان 55 ساله نیز می‌توانند با داشتن حداقل ۲۰ سال سابقه پرداخت حق بیمه بازنشسته شوند.

بازنشستگی پیش از موعد بخش زیادی از بازنشستگی سالانه را در ایران شامل می‌شود. مطابق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس طی سال‌های گذشته متوسط سن بازنشستگی نزدیک به پنج سال کاهش یافته است و بازنشستگی‌های پیش از موعد که به واسطه قوانین مختلف تکلیف شده‌اند، اصلی‌ترین دلیل این اتفاق در صندوق‌ها هستند. از جمله بازنشستگی‌های پیش از موعد مشاغل سخت و زیان‌آور که مهمترین دسته از بازنشستگی‌های پیش از موعد در سازمان تامین اجتماعی را تشکیل می‌دهند و طبق آمار سازمان تامین اجتماعی، در سال 1400 حدود 51درصد از بازنشستگی‌های این سازمان، پیش از موعد بوده است. به گفته گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، هرچند اصل موضوع سخت و زیان‌آور و مشمول شدن برخی از گروه‌های شغلی، موضوعی منطقی و پذیرفته شده است، اما در رویه و قانون فعلی فرآیند مشخص و متقنی جهت شناسایی افراد مشمول وجود ندارد.

همچنین ورود زودهنگام به صندوق‌های بازنشستگی و امکان بازنشستگی صرفا براساس سنوات حق بیمه‌پردازی (بدون در نظر گرفتن حداقل سن) را می‌توان یکی دیگر از عوامل بازنشستگی در سن پایین عنوان کرد. ورود زودهنگام برخی از گروه‌های شغلی به صندوق‌های بازنشستگی و درنتیجه خروج زودهنگام آنان باعث می‌شود سنوات دریافت مستمری افزایش یابد که بار مالی قابل‌توجهی به صندوق‌های بازنشستگی تحمیل می‌کند. افرادی که دوره تحصیلی آنان جزو سوابق خدمتشان محسوب می‌شود، بخش مهمی از گروه‌های با سن بازنشستگی پایین را تشکیل می‌دهند.

ماراتن اصلاح صندوق‌ها

از نگاه کارشناسان، ادامه وضع موجود در صندوق‌های بازنشستگی و ناترازی آنها باعث می‌شود وابستگی این صندوق‌ها به بودجه به شدت افزایش یابد؛ به طوری که در حال حاضر اعتبارات صندوق‌های بازنشستگی در بودجه حدود 15درصد از منابع عمومی بودجه را تشکیل می‌دهد و سهم جدی در افزایش کسری بودجه دارد که می‌تواند درنهایت با دست‌اندازی به منابع بانک ‌مرکزی به افزایش پایه پولی و رشد نقدینگی منجر شده و بالارفتن تورم دامن بزند. بنابراین اصلاح عملکرد و رفع ناترازی صندوق‌های بازنشستگی یک ضرورت جدی در اقتصاد ایران به شمار می‌رود.

با وجود اینکه بخشی از جامعه در مخالفت با اصلاحاتی از این دست در صندوق‌های بازنشستگی به فساد در این صندوق‌ها اشاره می‌کنند و اعتقاد دارند با برچیده شدن این موضوع وضعیت صندوق‌های بازنشستگی بهبود می‌یابد، اما کارشناسان معتقدند حتی با رفع معضل فساد باز هم اصلاحات ذکرشده ضروری است. البته اصلاحات صندوق‌های بازنشستگی تنها به افزایش سن بازنشستگی محدود نمی‌شود. کاهش وابستگی صندوق‌ها به بودجه دولت از طریق مدیریت هزینه‌ها و ایجاد منابع پایدار درآمدی از دیگر مواردی است که باید در مسیر اصلاح آن حرکت کرد. بنابراین نمی‌توان تنها با افزایش سن، امید به اصلاح صندوق داشت و باید گام‌های تکمیلی نیز برداشته شود./دنیای اقتصاد