روند توسعه صنعت کاغذ در ایران

تیتر۲۰- کاغذ ماده‌‌‌ای است که از خمیر کتان، پنبه، کنف یا چوب یا ضایعات کشاورزی و گیاهانی مثل بامبو ساخته می‌شود و از زمان اختراع تا امروز مهم‌ترین وسیله انتقال اندیشه بشر بوده‌‌‌ است. این محصول نقش مهمی در جمع‌‌‌آوری و ذخیره اطلاعات و دانش بشر که نتیجه‌‌‌ تجربیات و تفکرات است داشته است.

از این‌رو، با پیدایش مرکب و صنعت چاپ و مواد رنگ‌‌‌دار اندیشه‌‌‌های بشری با ابزاری نوین درآمیخت و به صورت یک پدیده مهم، امروزه با آن برخورد می‌‌‌شود. مصرف کاغذ با اختراعات نیز همراه شده است. روند تولید کاغذ از آن حیث که نوعی کالای واسطه‌‌‌ای محسوب می‌شود، حائز اهمیت است؛ چرا که محصولات مرتبط با آن به‌شدت به یکدیگر وابستگی متقابل دارند. کاغذ از الیاف چوب ساخته می‌شود، اما کتان، الیاف پنبه و باگاس (بقایای نیشکر) نیز در برخی کاغذها استفاده می‌شوند.

کاغذهای باطله نیز بازیافت می‌‌‌شوند و پس از تصفیه و گاهی اوقات جوهرزدایی، اغلب با الیاف بکر ترکیب شده و دوباره به کاغذ تبدیل می‌‌‌شوند. محصولاتی مانند استات‌سلولز، ابریشم مصنوعی و استرهای سلولز در بسته‌بندی فیلم‌‌‌ها و ساخت مواد منفجره مورد استفاده هستند. در ابتدای فرآیند تولید، چوبی که در تولید کاغذ مورد استفاده قرار می‌گیرد می‌تواند به اشکال مختلف باشد و بسته به فرآیند خمیرسازی و منشأ ماده اولیه متفاوت است. ممکن است آن را به صورت پیچ و مهره از چوب گرد با پوست آن هنوز چسبیده دریافت کنند، به عنوان تراشه‌هایی که ممکن است از کارخانه چوب‌‌‌بری از چوب‌های گرد پوست‌ کنده شده در جای دیگر تولید شده باشد. اگر از چوب گرد استفاده می‌شود، ابتدا پوسته‌پوسته شده و معمولا با چرخاندن در بشکه‌های فولادی بزرگ که ممکن است آب شستش و اعمال شود. در صورتی که فرآیند خمیرسازی به هضم شیمیایی نیاز داشته باشد، پیچ‌‌‌های چوبی که پوست کنده شده‌اند، در دستگاه خرد می‌‌‌شوند.

سپس تراشه‌ها از نظر اندازه بررسی و تمیز و به طور موقت برای پردازش بیشتر ذخیره می‌‌‌شوند. در مرحله جداسازی الیاف در صنایع تولید کاغذ، چند فناوری خمیر کاغذ از هم جدا خواهند شد. چیپس‌ها در یک زودپز بزرگ نگهداری می‌‌‌شوند که مواد شیمیایی مناسب در خمیرسازی شیمیایی کرافت به آن اضافه می‌شود. سپس تراشه‌‌‌ها با بخار در دماهای خاص هضم می‌‌‌شوند تا الیاف جدا شده و لیگنین و سایر مواد استخراجی تا حدی حل شود. برخی از هاضم‌‌‌ها به طور مداوم با تغذیه ثابت کار می‌کنند. پس از فرآیند هضم، خمیر پخته‌شده در یک ظرف تحت فشار تخلیه می‌شود.

پس از آن، خمیر پخته‌شده به چرخه بازیافت شیمیایی بازمی‌گردد. جداسازی الیاف در خمیرسازی مکانیکی کمتر چشمگیر است. در مرحله دوم پس از تصفیه، خمیر کاغذ غربال و تمیز شده و بیشتر آب فرآیند برای آماده‌سازی کاغذ خارج می‌شود. صنعت کاغذ در ایران، نسبت به کشورهای توسعه‌‌‌یافته، نوظهورتر است. از آنجا که پای صنعت چاپ و دیگر صنایع مرتبط با کاغذ و مصارف آن، دیرتر از کشورهای اروپایی و آمریکا به کشور باز شد، صنعت کاغذ در ایران عمر نسبتا کوتاهی دارد. با گسترش فناوری‌‌‌های جدید، استفاده از کاغذ در برخی حوزه‌ها نسبت به گذشته، کمتر شده است. به‌طوری که در تعدادی از کشورها بعضی از رسانه‌‌‌ها اتمام انتشار نسخه‌‌‌های کاغذی خود را جشن گرفته‌‌‌اند. هرچند یکی از راه‌‌‌های ارتباط با محیط، استفاده از محصولاتی است که بیشتر به طبیعت دیرینه خودشان نزدیک باشند.

نوسانات زیاد و تغییر علامت در فروش

روند توسعه صنعت کاغذ در ایران به بازارهای مالی نیز رسیده است. با توجه به افت و خیز بورس از ابتدای فروردین 1402 تا آخر شهریورماه جاری، صنعت کاغذ از نوسان بی‌‌‌نصیب نبوده است. از طریق واکاوی آمار و ارقام مربوط به فروش محصولات کاغذی در بورس تهران، می‌‌‌توان صعود و افول آن را مشاهده کرد. در فروردین 1402 نسبت به اسفند 1401، فروش صنعت به اندازه 23.62‌درصد دچار کاهش شد؛ اما در ماه بعد -اردبیهشت سال‌جاری- فروش نسبت به فروردین به میزان 54.33‌درصد جهش صعودی داشت. این مقدار جهش فروش صنعت، با توجه به روند نزولی صنعت مذکور، اختلاف زیادی محسوب می‌شود. اما در این چارچوب، به‌جز یک مرتبه، هیچ بازه زمانی وجود نداشته است که روند فروش آن نسبت به یک‌ماه گذشته خود، دچار تغییر علامت نشده باشد.

به این منظور نرخ تغییر فروش محصولات کاغذی در خرداد 1402 منفی 5.41‌درصد ثبت شد. همان‌طور که بیان شد، نرخ تغییر فروش محصولات کاغذی تنها یک‌مرتبه در بازه زمانی 6ماهه بررسی‌شده بدون تغییر بوده است که مربوط به تیرماه 1402 بود. طی دوماه پیاپی تغییرات فروش صنعت منفی شد و 13.62‌درصد کاهش یافت. در مجموع طی 6ماه یادشده، تنها دو بار تغییرات ماهانه فروش محصولات کاغذی مثبت بوده و دومین بار در مردادماه 1402 این شاخص به میزان 19.96‌درصد ثبت شده است. اما در شهریور 1402 نسبت مرداد، فروش به رقم منفی 36.03‌درصد تغییر کرد.

ادامه افت و خیز در تولید

نوسانات آماری ماهانه رشد تولید با نوسانات آماری رشد فروش تفاوت داشت. به این جهت، تورم و تغییرات قیمتی بر اختلاف میان روند تولید و فروش تاثیر قابل‌توجهی داشته است. تولید صنعت محصولات کاغذی در فروردین 1402 نسبت به اسفند 1401 به میزان 32.40‌درصد رشد داشته است. این رقم در ماه بعد، دچار تغییر شد و در اردیبهشت 1402 رشد تولید به منفی 6.89‌درصد رسید. در دو ماه یادشده، روند تغییر رشد تولید و فروش صنعت کاغذ برعکس شد. در ابتدای بازه زمانی بررسی‌شده، علامت تغییر فروش منفی بود که در ماه بعد مثبت شده است. اما دقیقا عکس این ماجرا برای فروش اتفاق افتاد.

به این ترتیب روند تغییر تولید صنعت مذکور طی دوماه بعد نیز منفی شد. در همین راستا در خرداد 1402 به میزان منفی 7.8 و منفی 14.92‌درصد تولید تغییر کرد. همچنین در تیرماه سال‌جاری مجددا  رشد شاخص اقتصادی مذکور منفی 14.92‌درصد بود. اما در یک‌ماه نسبت به ماه قبل خود تولید افزایش داشت. از این منظر در مرداد 1402 نسبت به تیر سال‌جاری، تولید به مقدار 12.36‌درصد بیشتر شده بود. در ادامه روند تولید صنعت به مدار اصلی خود بازگشت و مجددا منفی شد؛ چرا که غالبا در 6ماه مذکور تولید چهار مرتبه کاهش داشته است. به این جهت در شهریور 1402 تولید به میزان 9.73‌درصد کاهش را شاهد بود و از دیدگاه اقتصادی پشتوانه خوبی برای آن رقم نخورد.

مقایسه دوره‌‌‌ای نرخ فروش

با توجه به وضعیت اقتصادی کشور، تغییرات قیمت فروش محصول برای بنگاه‌‌‌های اقتصادی از اهمیت ویژه‌‌‌ای برخوردار است. از طرف دیگر، کاهش قدرت خرید تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان تاثیر بسزایی بر روند قیمت‌گذاری دارد. از آنجا که توان پرداخت تولیدکننده برای مواد اولیه و توان خرید مصرف‌کننده برای محصول نهایی کاهش یافته، امکان افزایش قیمت برای بنگاه‌‌‌ها نیز سخت‌‌‌تر شده است؛ چرا که با وجود تورم شدید در 6ماه گذشته، فعالان اقتصادی اصرار زیادی بر افزایش قیمت محصولات خود داشته‌‌‌اند. به نحوی که می‌‌‌توان گفت قیمت در بازار رقابتی تعیین شده است. اما مشکل چنین رقابتی غیرتولیدی بودن آن است.

رقابت بلندمدت برمبنای کیفیت کالاها، بهترین نوع رقابت است. زمانی که تمرکز کلیت بازار صرفا بر افزایش قیمت باشد، صدمات و خسارت‌‌‌های بسیاری بر پیکره اقتصاد وارد می‌شود. از این جهت همواره بررسی آمار و ارقام مربوط به تغییرات قیمت صنایع و بنگاه‌‌‌های اقتصادی می‌‌‌تواند اطلاعات قابل‌‌‌توجهی را به نمایش بگذارد. در این راستا، با رصد اطلاعات آماری مربوط به نرخ فروش محصولات کاغذی عملکرد قیمتی شرکت‌ها بررسی شد. به‌منظور درک بهتر وضعیت قیمتی صنعت، میانگین‌‌‌های نرخ فروش طی بازه‌های زمانی مختلف در نظر گرفته شده است. میانگین رشد قیمت پرفروش‌‌‌ترین محصولات شرکت‌های حاضر در صنعت بررسی‌شده، در شهریور 1402 در قیاس با شهریور سال 1401 به رقم 26‌درصد افزایش یافت. این رقم به طور واضح از تورم یک‌سال کشور، پایین‌‌‌تر بوده است.

همان‌طور که مشاهده شد ارزیابی تغییرات قیمتی، دید مناسبی از مشکلات و درگیری‌‌‌های هر صنعت ارائه خواهد داد. بر این اساس، میانگین رشد نرخ شهریور نسبت به میانگین سال 1401، به اندازه 23‌درصد ثبت شد. اما روش کارآمد مقایسه مقطع زمانی برای میانگین رشد نرخ فروش پرفروش‌‌‌ترین محصولات صنعت، به مقطع زمانی 6ماهه مرتبط است. به عبارت دیگر، میانگین رشد نرخ 6ماه سال‌جاری نسبت به 6ماه سال گذشته، ارزیابی روشن‌‌‌تری را به نمایش خواهد گذاشت. با محاسبه اعداد مربوط به قیمت پرفروش‌‌‌ترین محصولات صنعت کاغذ، نسبت میانگین شاخص یادشده برای بازه 6ماه نخست سال 1402 در مقایسه با 6ماه نخست سال 1401، حدود 14‌درصد بوده و مشکل حاد قیمتی وجود داشته است. البته، با توجه به این مساله که قسمت اعظمی از محصولات کاغذی به عنوان کالای واسطه‌‌‌ای مصرف شده‌‌‌اند، این وضعیت بغرنج‌‌‌تر خواهد شد.

در واقع، از کاغذ و محصولات مشابه آن برای تولید محصولاتی مانند کتاب، مجله و سایر خروجی‌‌‌های تولیدی استفاده شده و دلالی و واسطه‌‌‌گری برای این دست محصولات، بیشتر رخ داده است. از منظر نرخ فروش، در میان شرکت‌های فعال در صنعت محصولات کاغذی، پرفروش‌‌‌ترین محصول شرکت «چکاپا» بیشترین افزایش را داشته است. رشد نرخ شهریور نسبت به شهریور سال گذشته، برای نماد «چکاپا» به اندازه 84‌درصد گزارش شد. این رقم بالاترین افزایش نرخ فروش در میان تمام بازه‌‌‌های زمانی یادشده نیز بوده است. پس از آن بیشترین رشد نرخ فروش شهریور سال‌جاری نسبت به سال گذشته مربوط به شرکت «لطیف» بود. بر این اساس اختلاف فاحشی میان نرخ آنها مشاهده شد.

جایگاه بعدی برای محصول پرفروش «چکارن» با 8‌درصد ثبت شده است. به این ترتیب کمترین رشد نرخ فروش شهریور نسبت به شهریور سال گذشته، با 3‌درصد به محصول پرفروش نماد «چکاوه» مرتبط شد. از سوی دیگر همان‌طور که گفته شد رشد نرخ فروش شهریور نسبت به میانگین 1401 مجددا با مهم‌ترین محصول نماد «چکاپا» مرتبط است. این رقم برای نماد یادشده به میزان 54‌درصد ثبت شده است. همچنین، رشد نرخ 6ماه سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته برای «چکاپا» به 24‌درصد رسید. از این منظر نیز نسبت به پرفروش‌‌‌ترین محصولات مربوط به سایر شرکت‌های فعال در بورس کاغذ، نماد مذکور بیشترین افزایش نرخ فروش را داشت.

ناکامی در درآمد

از منظر درآمدی، در 6ماه نخست سال 1402 صنعت محصولات کاغذی روند نسبتا دردناکی را تجربه کرد. از آنجا که در فروردین 1402 نسبت به اسفند 1401 میزان درآمد به اندازه 23.99‌درصد کاهش داشت، این صنعت شروع نامیمونی را تجربه کرد. اما جهش درآمدی ماه بعد به‌شدت قابل ملاحظه بود. درآمد صنعت محصولات کاغذی در اردیبهشت سال‌جاری نسبت به فروردین همین سال، به میزان 44.38‌درصد افزایش یافت. بنابراین بالاترین میزان رشد درآمد صنعت یادشده در 6ماه نخست سال، به همین مقطع زمانی مربوط است. تلخی ماجرا آنجایی رقم خورد که طی چهارماه پی‌‌‌در‌‌‌پی کاهش درآمدی ثبت شد. در ماه‌‌‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور 1402 به ترتیب منفی 9.39درصد، منفی 0.29درصد، منفی 9.11‌درصد و منفی 14.29‌درصد تغییر در درآمد صنعت مذکور به وقوع پیوست./دنیای اقتصاد