امکان دارد روزی دریای خزر خشک شود؟

تیتر20- دریای خزر نیازمند همکاری مشترک استان‌های ساحلی ۵ کشور است؛ سطح تراز آب بزرگترین دریاچه جهان منجر به نگرانی فعالان محیط زیست شده. به گفته آنان با ادامه این روند تا ۳۰ تا ۴۰ سال آینده  تراز آن کمتر نیز خواهد شد.

وضعیت تراز آب دریای خزر تحت تاثیر تغییرات اقلیمی ایران و قزاقستان را بر آن داشته تا همکاری جدی‌تری برای پایش و مدیریت وضعیت بحرانی آن داشته باشند.  رئیس سازمان هواشناسی ایران هم از فشار شدید بر روی منابع آبی صحبت کرد که زندگی بومیان را تحت شعاع قرار داده. اما پرسش اصلی اینجاست که عامل غالب این افت نگران‌کننده چیست؛ کاهش بارش و آورد رودخانه‌ها، مدیریت منابع آب و سدسازی‌ها یا اثرات فزاینده تغییرات اقلیمی و افزایش تبخیر؟

این بحران کدام‌یک از کشورهای ساحلی خزر را بیشتر تحت تاثیر قرار می‌دهد و برای ایران، که تنها نوار مرطوب و پرجمعیتش به این دریا وابسته است، چه پیامدهایی در پی خواهد داشت؟ 

سیده معصومه بنی‌هاشمی، رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نیز در گفت‌‎وگو با فرارو  به بررسی این مساله می‌پردازد:

افت تراز دریای خزر ناشی از  تبخیر فزاینده‌ست و با آورد رودخانه‌ها قابل جبران نیست

سیده معصومه بنی‌هاشمی به فرارو می‌گوید: «نوسانات تراز سطح آب دریای خزر با توجه به ماهیت آن به‌عنوان یک پهنه آبی محصور در خشکی، به‌طور عمده تحت تاثیر شرایط هیدرواقلیمی می‌باشد. لازمه ارزیابی علل تغییرات تراز آب، بررسی روند ورودی و خروجی‌های مهم به این بدنه آبی در محدوده حوضه آبریز است.

به‌طور کلی، ورودی‌ مهم به دریا پس از منابع آب رودخانه‌ها، بارش روی سطح دریا و خروجی مهم آن تبخیر از سطح دریا می‌باشد. بنابراین، به غیر از جریان ورودی به دریا از طریق رودخانه‌ها که به‌طور مستقیم وابسته به شرایط اقلیمی حوضه آبریز (بارش، دما، تبخیر) و مدیریت منابع آب است، مؤلفه‌های جوی و اقیانوسی روی پهنه آبی دریا از عوامل اصلی تعیین‌کننده نوسانات تراز می‌باشند.»

او یکی از عوامل تشدید کاهش تراز دریای خزر را این چنین برمی‌شمرد که: «در برهه اخیر را می‌توان مرتبط با مسئله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم دانست چراکه افزایش دمای هوا و بالتبع افزایش در میانگین دمای سطح دریا می‌تواند سبب افزایش تبخیر از بدنه دریای خزر شود.

بررسی تغییرات میانگین سالانه دمای سطح دریا حاکی از یک روند افزایشی می‌باشد که همخوانی با پدیده گرمایش جهانی دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد دمای سطح آب دریای خزر در 9 سال گذشته بالاتر از مقدار نرمال یا میانگین بلند مدت آن بوده و روند افزایشی آن ادامه دارد. این افزایش دما می‌تواند تاثیر منفی در بیلان آبی دریا ایفا نماید.

این نتایج در شرایطی است که بر مبنای سناریوهای تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بیشتر سطح تراز آب خزر تا پایان این قرن پیش‌بینی شده است. پدیده تغییر اقلیم با تأثیر بر شرایط طبیعی مؤلفه‌های آب و هوایی در کره زمین، موجب افزایش سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها می‌شود اما این مسئله با رویکردی متفاوت منجر به کاهش سطح تراز آب دریاها و دریاچه‌های محصور در خشکی خواهد شد. در مجموع، عامل اصلی کاهش تراز آب خزر، افزایش دما و متعاقباً افزایش تبخیر از سطح دریا است که روند فزاینده آن با ورودی رودخانه‌ها قابل جبران نمی‌باشد.

اگرچه آورد رودخانه‌ها به‌ویژه در سال‌های اخیر از سیری نزولی برخوردار بوده و این کاهش وابسته به شرایط اقلیمی و مدیریت منابع آب می‌باشد که در محدوده وسیع حوضه آبریز خزر در 9 کشور پیرامون آن به وقوع می‌پیوندد.»

افت تراز آب خزر زیرساخت‌ها، بنادر و زیست‌بوم‌های ساحلی را با چالش جدی روبه‌رو می‌کند

رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر می‌گوید: « ما در شرایطی به این روند کاهش قابل ملاحظه تراز آب دریای خزر نزدیک شده‌ایم که نقش این پهنه آبی برای جوامع پیرامونی به دلیل گسترش زیرساخت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی و معادلات منطقه‌ای بسیار پررنگ‌تر است. تراکم فعالیت در سواحل این دریا و حجم زیرساخت‌ها بسیار بیشتر از گذشته بوده و طبیعی است که افت تراز آب چالش‌های زیادی را برای کشورهای ساحلی خزر ایجاد کند.»

او در مورد تاثیر نوسانات آب می‌گوید: «بیش از هر چیز سواحل مشرف و کاربری‌های ساحلی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و شرایط فعلی و دورنمای آتی کاهش سطح آب، به‌عنوان هشداری برای زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های بهره‌برداری در مناطق ساحلی خزر به‌حساب می آید. این شرایط مطابق تجارب و رخدادهای تاریخی گذشته، می‌تواند مناطق ساحلی، سکونتگاه‌ها و فعالیت‌های متنوع اقتصادی و اجتماعی شامل بنادر و شیلات، آبگیر نیروگاه‌ها و ... را تحت‌الشعاع قرار دهد.

از اهم پیامدهای ناشی از تشدید کاهش سطح آب، ایجاد چالش در زیرساخت‌ها و کاربری‌های اقتصادی و اجتماعی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب‌ها، خلیج‌های کناره‌ای و ...)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی در حریم دریا، از بین رفتن تنوع زیستی و اکوسیستم‌های ساحلی، افزایش غلظت آلاینده‌های محیطی دریا و مصب رودخانه‌ها، اثرات منفی بر آبخوان‌های ساحلی و تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی قابل ذکر است.»

در ادامه او یادآور می‌شود: «در منظر کلی و از جنبه شرایط هندسی دریای خزر، به جهت شیب کم سواحل شمالی و تا حدی قسمت های میانی خزر، بیشترین ابعاد تاثیر کاهش سطح آب و پسروی دریا در این سواحل مورد انتظار می‌باشد و بخش‌های جنوبی خزر به جهت شیب و عمق بیشتر، کم‌تر از سایر سواحل خزری دستخوش پسروی خواهند شد، لکن سواحل جنوبی دریای خزر از نظر شرایط جمعیتی و سکونتگاهی، پرتراکم ترین بخش خزر بوده و ابعاد متنوع پسروی دریا در این قسمت از سواحل خزر وسیع‌تر خواهد بود و این مسئله اهمیت پیش‌آگاهی نسبت وضعیت آتی سواحل شمالی کشور و تاثیر کاهش منابع آبی بر ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های موجود و برنامه‌های توسعه‌ای را مورد تاکید قرار می‌دهد.»

در مجموع بیان می‌کند: «هر چه مطالعات و پیش‌آگاهی‌ها نسبت به وضعیت خزر و آثار و تبعات افت و خیز آن گسترده و جامع‌تر باشد و برنامه‌های مواجهه با پیامدها، منطبق با اصول علمی تدوین گردد، اثرات منفی متأثر از کاهش آب خزر بر زیرساخت‌های کشورهای ساحلی و فعالیت‌های وابسته به دریا و نیز محیط‌زیست پیرامون، بهتر مدیریت می‌شوند.»

پسروی خزر، فعالیت‌های اقتصادی را پرهزینه کرده است

بنی هاشمی در مورد تاثیر عقب رفت دریای خزر بر بندرهای تجاری می‌گوید:‌ «از بارزترین پیامدهای ناشی از تشدید کاهش سطح آب، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب‌ها، خلیج‌های کناره‌ای و ...)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی در حریم دریا، از بین رفتن تنوع زیستی و اکوسیستم‌های ساحلی، افزایش غلظت آلاینده‌های محیطی دریا و مصب رودخانه‌ها، اثرات منفی بر آبخوان‌های ساحلی و تأثیر بر فعالیت بنادر و دریانوردی قابل‌ذکر است.»

او در ادامه یادآور می‌شود: «در حال حاضر شدت یافتن روند کاهش سطح آب و دورنمای ادامه آن در شرایطی است که بسیاری از کاربری‌های مهم فعلی در این دریا با چالش‌های کاهش سطح آب و هزینه‌های فراوان لایروبی برای حفظ کارایی فعالیت‌های خود مواجه هستند. از سویی دیگر محیط‌زیست دریای خزر و پهنه‌های آبی متأثر از آن مانند خلیج گرگان به‌شدت از تغییرات تراز آب تأثیر می‌پذیرند و این موضوع تحت‌الشعاع تغییرات اقلیمی منطقه می‌باشد.»

رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر  با توجه به ساخت‌وسازها در شرایط مهاجرت اقلیمی می‌گوید: «به دلیل شرایط نوسانی دریای خزر، تعیین محدوده قانونی حریم دریا و حدود اراضی ساحلی و تعاریف قانونی آن از ملاحظات خاصی برخوردار بوده و جانمایی حدود تعریف‌شده بر اساس قوانین موجود در کشور و مشخص نمودن حد توسعه و ساخت و ساز در نواحی ساحلی دریای خزر با پیچیدگی‌های ویژه‌ای مواجه است. این موضوع در شرایط پسروی گسترده و ادامه‌دار دریا باید بیش از عرصه‌های ساحلی دیگر مورد توجه قرار گیرد.»

او در ادامه می‌گوید: «در این زمینه لازم است شفاف‌سازی در تبیین، جانمایی و حفاظت از حد بستر و حریم دریا هم از جنبه پشتوانه قوانین و هم روند اجرا، دستگاه‌های مسئول و نحوه نظارت و ارزیابی عملکرد انجام گیرد و ضمن مطالعات جامع، دقیق و پیوسته نوار ساحلی دریای خزر، متناسب با پیش‌بینی افق تغییرات تراز آب دریا و حدود جابه‌جایی خط ساحلی، الگوی جدیدی برای برنامه‌ها و اهداف توسعه پایدار در سواحل شمالی کشور به منظور صیانت از سرمایه‌های ملی، جلوگیری از تغییر کاربری در اراضی ساحلی و رشد اصولی مراکز جمعیتی تدوین گردد.»

با وجود کاهش شدید، خزر خشک نمی‌شود

بنی هاشمی در پاسخ به این سوال که آیا احتمال خشکی کامل دریای خزر وجود دارد می‌گوید: «نوسانات و تغییرات دوره‌ای سطح آب از ویژگی‌های بارز دریای خزر است و بررسی روند نوسانات آب دریای خزر نزدیک به دو قرن در ایستگاه‌های ترازسنجی نشانگر دوره‌های افزایشی و کاهشی به‌ویژه در ۵۰ سال اخیر بوده که اثرات آن در سواحل مشهود است. طی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۶ شمسی سطح آب دریای خزر به طور کلی روندی کاهشی داشته و به پایین‌ترین سطح خود در سال ۱۳۵۶ رسید. پس‌ازآن در دهه ۶۰ و ۷۰ سطح آب در دریای خزر نزدیک ۲.۵ متر تا سال ۱۳۷۴ افزایش یافت و از سال ۱۳۷۴ تا حال حاضر نیز تراز آب دریای خزر روندی کاهشی داشته است.»

او در نهایت اشاره می‌کند: «تراز آب دریای خزر از سال ۱۳۷۴ هجری شمسی (۱۹۹۵ میلادی) تاکنون، بیش از ۲۵۰ سانتی‌متر کاهش یافته است. این میزان کاهش در شرایطی است که ۹۰ سانتی‌متر آن (بیش از یک سوم) از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ رخ داده است. میانگین تراز آب در سال ۱۴۰۳ به رقم ۱۵/۲۸- متر رسید. برآورد می‌شود مجموعاً در طی این چهار سال، ۳۶۰ میلیارد مترمکعب از حجم آب دریا کاسته شده است. شواهد نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۴، تراز آب دریای خزر از رکورد حداقل تراز آب ۵۰۰ سال اخیر این دریا (سال ۱۳۵۶) عبور می‌نماید. روند کاهش آب خزر از میزان ۲ تا ۳ سانتی‌متر سالانه از دوره ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۶، به میزان بیش از ۲۰ سانتی‌متر کاهش سالانه رسیده است و این روند با توجه به رصد عوامل مؤثر بر شرایط بیلان آبی خزر ادامه دار خواهد بود. این روند کاهشی علی‌رغم پیش‌بینی اثرات قابل ملاحظه بر مناطق ساحلی پیرامون، با توجه به ابعاد و وسعت خزر و نیز سوابق رخدادهای تاریخی مشابه در این منطقه، منجر به خشک شدن خزر به مانند پیکره‌های آبی کوچک و بسته نخواهد شد.»/ایسنا