عدم‌تناسب دخل و خرج دولت به دنبال تکیه بر درآمدهای نفتی

تیتر۲۰- اخیرا اظهارات پینگ‌پنگی درباره کسری بودجه و نحوه پوشش آن میان داوود منظور، رئیس سازمان برنامه و بودجه و عبدالناصر همتی، رئیس کل پیشین بانک‌مرکزی صورت گرفته است. هرچند این اختلاف‌نظرها موضوع جدیدی نیست، اما باید توجه کرد که کسری بودجه ساختاری در ایران مربوط به یک دوره خاص نیست و عارضه همیشگی بوده است.

طی روزهای گذشته، پس از اینکه منظور، رئیس سازمان برنامه و بودجه، از کسری 30درصدی منابع بودجه در 7ماهه ابتدایی سال خبر داد، عبدالناصر همتی در اظهاراتی، برداشت سنگین بانک‌ها از بانک مرکزی و در نتیجه رشد بی‌سابقه پایه پولی را با این کسری مرتبط دانست. داوود  منظور در واکنش به صحبت‌های همتی تاکید کرد که عدم‌تحقق منابع بودجه امری طبیعی است، اما سلطه مالی دولت بر بانک‌ مرکزی در زمان ریاست همتی مصداق بیشتری داشته است. این اولین بار نیست که مسوولان دولت فعلی و قبلی به انتقاد از عملکرد یکدیگر پرداخته‌اند.

با‌این‌حال به نظر می‌رسد در شرایط فعلی پرداختن به اهمیت معضل کسری بودجه در اقتصاد ایران و تلاش برای رفع آن، جای خود را به طرح اختلاف میان دولت‌ها و پیدا کردن مقصر داده است. این در حالی است که عدم‌تناسب هزینه‌ها و درآمدها در بودجه در تمامی دولت‌ها به یک روال تبدیل شده است و نمی‌توان آن را تنها به یک دولت منحصر دانست.

ماجرا از کجا شروع شد؟

هفته گذشته داوود منظور، رئیس ‌سازمان برنامه و بودجه، در اظهاراتی از کسری 30درصدی بودجه دولت در 7ماهه ابتدایی سال خبر داد؛ موضوعی که پیش از این نیز برخی گزارش‌‌های کارشناسی آن را تایید کرده بودند. پس از آن منظور در حاشیه جلسه هیات دولت در پاسخ به خبرنگاران در رابطه با دلیل این کسری بودجه، تاکید کرد که بیش‌برآوردی قیمت نفت در مجلس دلیل اصلی ناترازی بودجه در مدت مذکور است.

به دنبال انتشار این اظهارات از سوی رئیس سازمان برنامه و بودجه، عبدالناصر همتی رئیس‌کل پیشین بانک ‌مرکزی، در صفحه رسمی خود به آن واکنش نشان داد. او با اشاره به سلطه مالی به عنوان یکی از مشکلات اقتصاد ایران، تاکید کرد که دولت‌ها یا به عبارتی حکمرانی اقتصادی در کشور عادت کرده‌‌اند که خرج آنها بیشتر از دخل باشد و این یعنی کشور با خلق نقدینگی اداره می‌شود.

به گفته همتی، براساس آخرین آمار بانک ‌مرکزی، رشد پایه پولی منتهی به مردادماه، 41درصد بوده که به معنی چاپ 280هزار میلیارد تومان پول طی یک سال گذشته است. به عبارتی ماهانه 23هزار میلیارد تومان پول منتشر شده است.

او در ادامه تاکید کرد که تایید عدم‌تحقق ۳۰درصد از درآمدهای بودجه دولت در ۷ماهه ابتدایی سال توسط رئیس سازمان برنامه و بودجه، با برداشت سنگین بانک‌ها از بانک مرکزی و در نتیجه رشد بی‌سابقه پایه پولی مطابقت دارد. به گفته او، سلطه مالی دولت بر سیاست‌های پولی عملا دست بانک مرکزی را برای کنترل تورم بسته است.

اظهارات همتی، واکنش منظور، رئیس سازمان و برنامه و بودجه، را به دنبال داشت. منظور در صفحه شخصی خود با اشاره به صحبت‌های همتی، عدم‌تحقق کامل منابع عمومی در بودجه‌های سنواتی را امری کاملا عادی دانست و تاکید کرد این موضوع در سال جاری با مکانیزم تخصیص مدیریت شده است. همچنین منظور خطاب به همتی نوشت که بر اساس آمار سال‌های قبل، سلطه مالی دولت بر بانک‌ مرکزی در دوران تصدی همتی کاملا مصداق داشته است. همتی نیز بار دیگر با خطاب قرار دادن منظور، با تاکید بر اینکه از نظر او سلطه‌ مالی کژرفتاری همه دولت‌هاست، از عملکرد پولی و مالی دولت سیزدهم به دلیل رشد شدید بدهی دولت به بانک‌ها، مانده بیش از ۵۰۰هزار میلیارد تومان برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی و چاپ ۲۸۰هزار میلیارد تومانی پول در طی یک سال انتقاد کرد.

راستی‌آزمایی آماری

کسری بودجه 30درصدی در 7ماهه ابتدایی سال در حالی از سوی رئیس سازمان برنامه و بودجه مطرح شد که مرکز پژوهش‎‌های مجلس نیز در گزارشی از عملکرد مالی 4ماهه دولت، از کسری حدود 37درصدی منابع در مدت مذکور خبر داده بود. بر اساس این گزارش پژوهشی پیش‌بینی شده است که تا پایان سال کسری بودجه به 380هزار میلیارد تومان و معادل 20درصد کل منابع بودجه برسد.

نکته مهم این است که در شرایطی که تنها کمتر از نیمی از درآمدهای نفتی مصوب طی 4ماهه گذشته محقق شده است و عملکرد دولت در فروش اوراق نیز چندان مطلوب نبوده، آیا این کسری از محل استقراض مستقیم یا غیرمستقیم تامین خواهد شد؟

با‌این‌حال رئیس سازمان برنامه و بودجه در اظهاراتی تاکید کرده است که دولت به هیچ عنوان امکان و قصد استقراض از بانک ‌مرکزی را ندارد. البته او یادآور شده است که اختیارات قانونی در این زمینه وجود دارد و دولت می‌تواند از سپرده‌های شرکت‌های دولتی استفاده کند که البته حداکثر تا دو ماه بعد از استفاده باید آنها را بازگرداند.  گزارش مرکز پژوهش‎های مجلس در این رابطه نشان می‌دهد که طی 4ماهه ابتدایی سال جاری، دولت 25هزار میلیارد تومان از محل سپرده‌های شرکت‌های دولتی یا همان حساب سپرده وجوه استفاده کرده است. اما منابع اضافی‌ای که دولت در این مدت استفاده کرده به همین محدود نمی‌‎شود. براساس این گزارش، حدود 24هزار میلیارد تومان از صندوق توسعه ملی و 75هزار میلیارد تومان هم از منابع تنخواه‌گردان بانک ‌مرکزی استفاده شده است. مورد دوم برای تامین منابع تبصره 14 یا هدفمندسازی یارانه‌ها بوده است. بنابراین دولت تنها در 4ماهه ابتدایی سال نزدیک به 100هزار میلیارد تومان از منابعی غیر از منابع مندرج در بودجه استفاده کرده است.

ضرورت رفع ناترازی

اختلافات میان مسوولان دولت فعلی و قبلی موضوع تازه‌ای نیست و بارها اتفاق افتاده است. اما نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که معضل کسری بودجه در اقتصاد ایران محدود به یک یا دو سال گذشته نبوده و سابقه طولانی‌تری داد. عدم‌تناسب دخل و خرج دولت به دنبال تکیه بر درآمدهای نفتی و بیش‌برآوردی درآمدهای حاصل از آن در کنار تعریف هزینه‌ها بدون توجه به منابع، همواره اقتصاد کشور را با ناترازی رو‌به‌رو کرده که مدیریت آن در نهایت منجر به پولی‌سازی کسری بودجه و شعله‌ورتر شدن آتش تورم شده است. بنابراین آنچه باید به عنوان یک اولویت در دستورکار سیاستگذار قرار گیرد، رفع این ناترازی است؛ در غیر این صورت ادامه دعواهای فعلی نه تنها بهبودی در شرایط ایجاد نخواهد کرد، چه بسا آن را تشدید نیز خواهد کرد./دنیای اقتصاد