تشریح جزئیات کاهش فقر در ایران

تیتر۲۰- بانک جهانی در گزارشی از وضعیت فقر در ایران نوشت: روندهای اخیر در ایران نشان‌دهنده پیشرفت در کاهش فقر و بهبود نابرابری درآمدی است. بین سال‌های 1399 و 1401، نرخ فقر با معیار 6.85 دلار آمریکا در روز 7.4 درصد کاهش یافت و تقریباً 6.1 میلیون ایرانی را از خط فقر بالاتر برد. بر اساس معیار خط فقر با معیار درآمد متوسط به پایین 3.65 دلار آمریکا در روز، فقر از 6.05 درصد به 3.8 درصد کاهش یافت. نابرابری درآمدی نیز که توسط شاخص جینی اندازه‌گیری شد اندکی بهبود یافت و از 35.8 به 34.8 کاهش یافت.

رشد مصرف فراگیر، ناشی از افزایش درآمد حاصل از دستمزدها و خوداشتغالی، به کاهش سطح فقر کمک کرد. برنامه‌های اجتماعی، ازجمله یارانه‌های نقدی موقت و مستمری، نقش مهمی در کاهش فقر، به‌ویژه در سال 1401 و بعد از آن ایفا کردند.

بهبود وضعیت فقر طی سال‌های اخیر در حالی است که 9.5 میلیون نفر دیگر طی سال‌های 1390 تا 1399 در فقر فرو رفتند ـ که در شرایط برابری قدرت خرید در سال 2017 معادل 6.85 دلار آمریکا در روز تعیین شد‌ ـ و نرخ فقر از 19.7 درصد در سال 2011 به 29.1 درصد در سال 2020 افزایش یافت.

ایران تنها کشور شفاف خاورمیانه در زمینه بودجه خانوار

ایران تنها کشور در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقاست که داده‌های بررسی بودجه خانوار را با کیفیت بالا به‌صورت سالانه جمع‌آوری می‌کند و آن‌ها را در دسترس عموم قرار می‌دهد. با داده‌های جدیدتر نظرسنجی خانوارها، تجزیه‌وتحلیل سری‌های زمانی ایران تا سال‌های 2020 تا 2022 را نیز در بر می‌گیرد، دوره‌ای که طی آن اقتصاد ایران شاهد رشد مجدد و کاهش فقر متناظر بوده است.

کاهش قابل‌توجه فقر در سال 1401 به سطح 1397

داده‌های جدید نظرسنجی خانوارها کاهش قابل‌توجهی را در سطح فقر نشان می‌دهد. احیای اقتصادی در 1399 ـ 1401 منجر به کاهش قابل‌توجه فقر شده است. فقر در سال 1401، 21.9 درصد ـ یعنی نزدیک به درصد فقر در سال 1397 ـ بود.

تا پایان سال 2022، درصد افرادی که زیر آستانه فقر با درآمد متوسط رو به بالا یعنی 6.85 دلار آمریکا در روز زندگی می‌کردند، درمجموع 7.4 واحد درصد کاهش یافت و تقریباً 6.1 میلیون ایرانی از خط فقر بالاتر رفتند. درصد خط فقر با درآمد متوسط به پایین با معیار 3.65 دلار آمریکا، طی دو سال 2.25 واحد درصد کاهش یافت و این یعنی 0.8 میلیون ایرانی در حال خروج از فقر هستند.

شکاف درآمدی در ایران کمتر شد

 نابرابری درآمد، همان‌طور که با شاخص جینی اندازه‌گیری شد، از 35.8 به 34.8 کاهش یافت. این درصد، در مقایسه با دهه قبل که شاهد افزایش اندکی در نابرابری درآمد بودیم ـ با افزایش شاخص جینی از 35.5 در سال 2011 به 36.7 در سال 2020 ـ یک بهبود جزئی محسوب می‌شود.

کاهش فقر در 2020 تا 2022 عمدتاً ناشی از افزایش مصرف بود

پویایی اخیر فقر اساساً توسط رشد مصرف فراگیر هدایت می‌شود. بین سال‌های 2020 و 2022، کاهش سطح فقر در ایران عمدتاً به‌دلیل افزایش قابل‌توجه رشد مصرف بوده است. توزیع مجدد درآمد از ثروتمندترین افراد به فقیرترین افراد فقط به‌میزان اندکی در کاهش فقر کمک کرد. از سال 2011 تا 2020 فقیرترین اقشار جمعیت در طول رکود بیشترین ضربه را خوردند و در دوره‌های رشد اقتصادی کمترین رشد را کسب کردند، این الگو در دوره بعدی از 2020 تا 2022 تغییر کرد. در دوره اخیر، کل جمعیت رشد مصرف مثبت را تجربه کرد، اما افزایش مصرف برای 60 درصد بالا از 40 درصد پایین پیشی گرفت. این در درجه اول به‌دلیل افزایش نسبتاً بیشتر مصرف بین دهک‌های فقیر بود، چنین تغییراتی در مصرف سرانه با روند کاهش نابرابری در داخل کشور مطابقت دارد.

روندهای کلان اقتصاد ایران و سطوح فقر در سال‌های اخیر به‌شدت همسو بوده‌اند. یک همبستگی بین نرخ رشد واقعی تولید ناخالص داخلی (شامل هر دو بخش نفتی و غیرنفتی) و نرخ فقر با استفاده از معیار 6.85دلاری PPP در سال 2017 برای فقر وجود دارد. کاهش قابل‌توجهی در فقر در طول سال 1400 وجود داشت که با افزایش 4.4درصدی در تولید ناخالص داخلی واقعی سرانه مطابقت داشت. این روند کاهش فقر در سال‌ 1401 ادامه یافت. در این دوره‌ شاهد افزایش 4درصدی در تولید ناخالص داخلی واقعی سرانه و رشد 3.2درصدی در تولید ناخالص داخلی غیرنفتی بودیم که بیشتر بر تأثیر مثبت رشد اقتصادی بر کاهش فقر در ایران تأکید دارد.

افزایش درآمد حاصل از دستمزدها، خوداشتغالی و افزایش یارانه‌های اجتماعی، از عوامل کاهش اخیر سطح فقر هستند. همان‌طور که در تشخیص اخیر فقر برای ایران تأیید شده است، نوسانات درآمد یک عامل کلیدی تعیین‌کننده نوسانات فقر هستند. کاهش فقر از سال 2020 تا 2021 عمدتاً به افزایش درآمد از دستمزد، خوداشتغالی و مستمری نسبت داده می‌شود. در سال‌های 2021 تا 2022، افزایش پول نقد عامل اصلی کاهش فقر بود. این یارانه‌های اضافی باعث کاهش 3.6درصدی فقر شد، بدون آن‌ها، نرخ فقر به‌سختی کاهش می‌یافت. این افزایش مشاهده‌شده در داده‌ها احتمالاً نشان‌دهنده افزایش پول نقدی است که دولت به خانوارهای فقیر ایرانی پرداخت کرده است. این اقدام به‌منظور کاهش اثرات کاهش نرخ ارز «ترجیحی» (دلار 42000ریالی) که قبلاً برای تثبیت هزینه‌های واردات کالاهای ضروری ازجمله اقلام غذایی، دارو و تجهیزات پزشکی استفاده می‌شد، انجام شد.

بانک جهانی: شبکه تأمین اجتماعی ایران توان حمایت از مردم را دارد

نظام رفاه اجتماعی ایران تحول چشمگیری داشته است. اصلاحات هدفمندی یارانه‌ها در سال 2011 یک تغییر اساسی بود که از یارانه‌های گسترده به انتقال نقدی هدفمند تبدیل شد که در ابتدا به کاهش فقر کمک کرد، بااین‌حال، اثربخشی این برنامه به‌دلیل تحریم‌های مداوم و افزایش تورم که قدرت خرید یارانه‌های نقدی را کاهش داد، به چالش کشیده شد. در واکنش، دولت این برنامه را به‌گونه‌ای تنظیم کرد که افراد نیازمند را بهتر هدف قرار دهد، به‌ویژه با یارانه‌های حمایت معیشتی که کنار کاهش یارانه بنزین در سال 2019 معرفی شد. شبکه تأمین اجتماعی در ایران که شامل یارانه‌های نقدی و سیستم بازنشستگی است، ثابت کرده است که توان حمایت از مردم را دارد، این امر در طول همه‌گیری کووید‌ـ‌19 زمانی که دولت بسته نجات قابل‌توجهی را برای تقویت خانوارها و مشاغل ارائه کرد، بیشتر مشهود شد.

بررسی خانوارها سه دسته از یارانه‌های اجتماعی را مشخص می‌کند: یارانه‌های نقدی منظم، مستمری‌ها، و گروه متفرقه‌ای که شامل یارانه‌های نقدی موقت، بورسیه‌ها و کمک‌های خیریه است. دریافت بازنشستگی از 1399 تا 1401 ثابت باقی مانده است اما یارانه‌های نقدی منظم ـ به‌استثنای کاهش حاشیه‌ای در سال 1401 ـ به‌طور مداوم افزایش داشته است، اما ارزش واقعی آن‌ها به‌خاطر تورم دچار فرسایش شده است.

وابستگی دو دهک بالا به حقوق بازنشستگی و دو دهک پایین به یارانه نقدی

در مورد استفاده از برنامه‌های اجتماعی، خانوارهای ثروتمندتر عمدتاً به حقوق بازنشستگی وابسته هستند، درحالی که خانواده‌های فقیرتر به یارانه‌های نقدی متکی هستند. دو دهک بالا بیشتر متکی به حقوق بازنشستگی ـ که برای تورم تعدیل می‌شوند ـ هستند و درنتیجه قدرت خرید خود را حفظ می‌کنند، به‌عکس، دو دهک پایین بیشتر به یارانه‌های نقدی وابسته هستند. قابل‌ذکر است؛ در سال 2022، تعداد فزاینده‌ای از خانوارهای فقیر، متکی به یارانه‌های نقدی موقت بودند که به‌طور قابل‌توجهی به کاهش فقر در آن سال کمک کرد.

ارزش پرداخت‌های فوق در سال 1401 افزایش یافت، این افزایش مطابق با پرداخت‌های جبرانی دولت پس از حذف نرخ ارز «ترجیحی» بود. پس از بازگرداندن تحریم‌های آمریکا در سال 2018، دولت ایران برای واردات کالاهای اساسی مانند گندم و دارو نرخ ارز «ترجیحی» 42000 ریال (4200 تومان) را برای واردات کالاهای اساسی مانند گندم و دارو تعیین کرد که از نرخ ارز بازار آزاد (بین 120000 تا 300000 ریال) کمتر بود. در سال 2022، در مواجهه با کمبود ارز خارجی، دولت نرخ «ترجیحی» را برای برخی از اقلام غذایی متوقف کرد و به‌جای آن، برای کاهش خسارات رفاهی احتمالی، پول نقد پرداخت کرد، دولت پیش‌بینی کرد که این اقدام باعث صرفه‌جویی 9میلیارددلاری شود./تسنیم