لزوم داشتن راهبرد برای اصلاح فرایند حکمرانی انرژی

تیتر۲۰- محمدصادق جوکار به تشریح جایگاه ژئوپلیتیک ایران در ترانزیت انرژی خاورمیانه پرداخت و توضیح داد: با توجه به وضعیت خاص و ظرفیت ویژه ایران در حوزه انرژی باید به این نکته اشاره کرد که موضوعات ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک در فضای نظم جهانی به‌ویژه در حوزه انرژی بسیار سیال هستند و متناسب با موقعیت‌ها و اوضاع جهانی یا تحولات فنی که در حوزه بازار انرژی در حال رخ دادن است، می‌توانند منجر به ایجاد فرصت‌هایی شوند که برای کشور ارزش افزوده اقتصادی و امنیتی ایجاد می‌کنند اما اگر به موقع و به درستی اقدام نشود، فرصت‌ها از دست خواهند رفت.

وی با تأکید بر ضرورت برنامه‌ریزی برای استفاده از ظرفیت ویژه ایران در حوزه انرژی تصریح کرد: اگر برای موقعیت‌ها به‌درستی برنامه‌ریزی نشود، این امکانات ویژه از دست می‌روند. این فرصت‌ها که در با نقاط عطف نظم بین‌المللی در حوزه انرژی ایجاد می شوند و ظرفیت‌های ژئوپلیتیک کشور زمانی می‌توانند به قدرت ملی تبدیل شوند که در شرایط و زمان مناسب از آن استفاده شود زیرا این موارد دائمی نیستند و برخی از آنان ممکن است از حالت فرصت معکوس شده و به تهدید بدل شوند.

جوکار بیان کرد: برای نمونه طی یک دهه گذشته هیچ‌کس به مغولستان به‌عنوان مسیر ژئوپلیتیک انتقال انرژی فکر نمی‌کرد، اما شاهدیم که روسیه در هفته گذشته پس از قضایای اوکراین و ممنوعیت صادرات گاز روسیه به اروپا، متناسب با سیاست راهبردی‌اش برای جایگزینی بازارهای مصرف به خط لوله «قدرت سیبری ۲» از مسیر مغولستان به چین فکر می‌کند.

رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی با اشاره به رقبای جدی کشور در عرصه جهانی انرژی در پاسخ به سوال چگونگی استفاده از فرصت‌های ژئوپلیتیکی کشور تصریح کرد: با توجه به اینکه ما دشمنان جدی داریم که نمی‌خواهند از ظرفیت‌های ایران به‌خوبی استفاده شوند، باید افزون بر برنامه‌ریزی دقیق در تدوین راهبردهای فرابخشی در داخل باید همسو با آن شناخت راهبردهای کشورهای پیرامون ما و وضع بازارهای آنان در کنار نقاط آسیب‌پذیری آنان و حتی بحث شناسایی برنامه‌های رقبایمان باید همراه باشد. در حقیقت لازمه استفاده از این فرصت‌ها، پایداری راهبردهای سطح کلان ملی در حوزه انرژی است.

جوکار در بخشی دیگری از سخنانش به تشریح موقعیت‌های ژئوپلیتیک ایران در حوزه‌های مختلف پرداخت و تأکید کرد: خط لوله صادرات گاز به پاکستان یکی از مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد و احداث این خط لوله در نوامبر ۲۰۱۲ در اوج شرایط تحریمی ایران امضا شد که قرار بود از اوایل ژانویه ۲۰۱۵ با صادرات گاز به پاکستان همراه باشد، اما این اتفاق رخ نداد اگرچه استدلال‌های پاکستان خیلی قانع‌کننده نیست که از شرایط تحریمی ایران و جذب نکردن سرمایه‌گذار سخن به میان می‌آورد اما در داخل هم محدودیت‌هایی داشتیم. برای مثال روند رشد شدید و فزاینده گازی ما در داخل در عمل افزون بر فشارهای بیرونی، مانعی جدی برای تحقق ظرفیت‌های صادراتی کشور است که بیشتر مرتبط با مصرف غیربهینه گاز در بخشهای مصرف داخلی است.

وی ادامه داد: اکنون دو قرارداد گازی با عراق داریم که ۶۰ تا ۷۰ میلیون مترمکعب در روز تقاضای واردات گازی از کشور ما دارد اما قادر به اجرای کامل پاسخگویی به این سطح از تقاضا نیستیم. از نظر من در نگاه کلان موضوع اصلی به مسئله حکمرانی انرژی کشور و نبود تقدم مدیریت مصرف بر مدیریت عرضه برمی‌گردد که با این روند ناترازی انرژی، در عمل گازی برای صادرات نمی‌ماند.

ضرورت حل مسئله ناترازی انرژی

رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی با اشاره به ضرورت حل مسئله ناترازی انرژی تشریح کرد: الگوسازی که در این زمینه در مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی انجام شده وضع خطیری نشان می‌دهد که تحقیقاً راهکار اصلی کشور در ضروت تمرکز بر بهینه‌سازی مصرف از طریق اصلاح رویه‌های حکمرانی انرژی است. شاید به تعبیر دقیق‌تر بتوان گفت که در شرایط تحریمی بحث این است که اگر ما بخواهیم جلو فشارهای تحریمی در حوزه مسائل مرتبط با ژئوپلیتیک ترانزیت گازی کشور را بگیریم تا مشکلات گذشته تکرار نشود، یکی از راهکارها در ایجاد تغییر در گستره کارگزاران صادرات انرژیِ بویژه با تأکید بر همکاری بیشتر با بخش خصوصی داخلی به‌عنوان همکار کارگزاران دولتی است.

جوکار با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری درباره مردمی‌سازی اقتصاد تصریح کرد: همان‌طور که رهبر معظم انقلاب هم به این مسئله اشاره داشتند، چه اشکالی دارد به جای شرکت‌های ملی، یک شرکت خصوصی طرف صادرات ایران به کشورهای دیگر باشد، زیرا هم توان هم بازپرداخت را دارد و هم محدودیت‌های تحریمی کمتر روی آن تأثیر می‌گذارد.

وی در بخش دیگری از این برنامه به مشکلات صورت گرفته در حوزه ناترازی انرژی پرداخت و گفت: بسیاری از معضلات ما به نداشتن راهبرد اصلاح فرایند حکمرانی انرژی برمی‌گردد. در یک دوره‌هایی در ذهن ما نمی‌گنجید که هم‌اکنون این مقداز ناترازی گاز داشته باشیم، یا اینکه بخش عمده ظرفیت صادراتی گازی کشور به‌دلیل مصرف غیربهینه انجام شده در بخش خانگی و تجاری استفاده شوند. یا بخش عمده صادرات نفت کشور در آینده در عمل برای تهاتر با بنزین وارداتی با روند کنونی توسعه بخش خودرویی کشور استفاده شود. خوب بدیهی است که چاره در اصلاح سیاست خودرویی کشور به‌شدت ضروری است.در حکمرانی انرژی کشور باید الزام‌های مصرف بهینه انرژی بر توسعه بخش حمل و نقل و خودرویی کشور اجرایی شود.

رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی با انتقاد از نبود راهبرد پایدار در فرایند حکمرانی انرژی تصریح کر: در سال ۹۵ سند راهبرد انرژی کشور تدوین شد اما به دلیل ابهامات و کلی‌گویی در عمل سند راهبردی نداشتیم که این معضل‌ها باعث شدند در اجرایی کردن برنامه ششم توسعه نیز موفق نباشیم. در برنامه هفتم توسعه به‌درستی این نکته کلیدی اشاره شده که می‌بایست راهبردها و سیاست‌های کلانی از نهادهای فرابخشی تدوین شود که همه بخش های قوه مجریه به‌عنوان یک کل آن را اجرایی نمایند.

تولید ثروت با استفاده از ترانزیت گازی

جوکار در پاسخ به پرسش چگونگی تولید ثروت با استفاده از ترانزیت گازی گفت: می‌توانیم از موقعیت ژئوپلیتیک کشور در مسیر تولید ثروت برای کشور استفاده کنیم و لازمه این مساله اتخاذ راهبرد بلندمدت است. یکی از اصلی‌ترین کارهایی که در این شرایط تحریمی باید بر آن متمرکز شویم و دولت همین بنا را دارد این است که بتوانیم بخش خصوصی را به‌ عنوان شریک تجاری به طرف مقابل برای استفاده از زیرساخت‌های کشور معرفی کنیم و این مسئله در زمینه ترکمنستان در حال اجرایی شدن است.

وی ادامه داد: مورد بعدی که برای ما بسیار مهم است و اگر عجله نکنیم ممکن است مشکل‌ساز می‌شود کشور عراق است که ظرفیت تقاضای رو به افزایشی درباره گاز دارد. حتی در بعضی از آمارها ۸۰ تا ۱۰۰ میلیون مترمکعب در روز تقاضا دارد که احتمالاً با توجه به مشکلاتی که در بخش تولید داخلی، اتلاف شبکه و یا روند روزافرون مصرف داخلی دارد، فرصت مناسبی برای کشور برای تحقق عملی تعهدهای صادرات گازی کشور است با استفاده ار ژئوپولیتک انتقالی است که برای نمونه تجارت یا سوآپ گازی از ترکمنستان است که برای اجتناب از مشکلات همکاری مشترک دو کشور، با وارد کردن بخش خصوصی به عنوان بازیگر ایرانی طرف ترکمنی و دولت ایران، دارای قابلیت عملیاتی است.

رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی ادامه داد: موضوع دیگر کشور ترکیه است که بسیار تلاش کرده‌اند گاز روسیه را خریداری کنند که با واکنش‌های اروپایی روبه‌رو شدند، به همین خاطر روس‌ها علاقه‌مند هستند گاز خود را به ایران بفروشند اما مسئله اصلی مسیر انتقالی از روسیه است که همان‌طور که می‌دانید در شرق دریای خزر کشورهای قزاقستان و ترکمنستان را داریم و در غرب دریای خزر کشور گرجستان، ارمنستان و آذربایجان وجود دارد.

حتی در آمریکا نیز که در ۸ سال گذشته دو حزب با برنامه کاملا متفاوت در حوزه انرژی به قدرت رسیدند اما بخش زیادی از راهبردهای انرژی آنها به رغم تفاوت‌های اعلامی در عمل مشترک هستند. برای نمونه در زمینه ورود ال‌ان‌جی آمریکا به بازار اروپا تفاوت بنیادینی بین سیاست‌های ترامپ و بایدن وجود ندارد. در کشور ما هم نهادهای بالادست در سال‌های اخیر تلاش داشته‌اند که برای تداوم پیوستگی راهبردهای انرژی کشور،‌ اسناد بالادستی عملیاتی دقیق‌تری از سند چشم‌انداز تولید کنند. برای نمونه شورای امنیت ملی در کمیته انرژی در حال تدوین سند امنیت کشور است که شاخص‌های امنیت انرژی کشور در یک استمرار زمانی در دولت‌های مختلف تقویت شود.

رئیس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی رویکرد دولت‌های مختلف در تقویت شاخص‌های امنیت انرژی کشور می‌تواند متفاوت باشد اما پایه‌های راهبردی ثابت است. درباره راهبردهای کشور در مورد در ژئوپلیتیک انتقال انرژی با همسایگان نیز هم‌اکنون همین مسئله حاکم است.هم‌اکنون ضرورت‌های شبکه‌ای داخلی برای بالفعل کردن توانایی دریافت و انتقال ۱۰۰ میلیون مترمکعب گاز از روسیه (البته به شرط حل مسیر انتقال از روسیه به ایران) باید مورد توجه قرار گیرد تا فرصت‌های ژئوپلیتیک انتقال انرژی کشور محقق شود.

وی با تأکید بر اینکه اولویت کشور کمک به بهینه‌سازی انرژی باشد، تصریح کرد: همه این موارد مطرح شده در سخنان این جلسه در حوزه ژئوپلیتیک انتقال بود اما باید توجه داشت که این موضوعات با ژئوپلیتیک مصرف و تولید و نیز چارچوبه‌های حقوقی و قراردادی به همپیوسته است.

دولت‌ها تنها کارگزار صادرات انرژی کشور بودند

جوکار با اشاره به گفته‌های وزیر نفت در دیدار با دبیرکل جی‌ئی‌سی‌اف تأکید کرد: سیاست‌های راهبردی انتقال انرژی و هدف‌گذاری کشور برای تبدیل به مرکزیت انتقال گازی منطقه‌ای در این دولت منقطع نمی‌شود و با جدیت تداوم می یابد. درباره ترکمنستان نیز بنده امیداورم که با حل موانعی که در گذشته از تعاملات گازی دو کشور جلوگیری کردند، همکاریهای مشترک توسعه یابد که همانگونه که در روزهای گذشته اطلاع‌رسانی شد، توافق‌های تازه‌ای با طرف ترکمن در حال اجرایی شدن است.

وی بیان کرد: یکی از ضعف‌های ما این است که در فرایند حکمرانی، دولت‌ها تنها کارگزار صادرات انرژی کشور بودند. بدیهی بود که در سناریوی تحریمی کشور زمانی که شرکت ملی نفت تحریم می‌شود با تهدید سهم بازار روبرو می شویم. اما اکر بخش خصوصی به عنوان کارگزار همکار دولت وارد تجارت نفتی و گازی شود، آسیب‌پذیری تحریمی کمتر می شود.

رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی با تأکید بر استفاده هر چه بیشتر از ظرفیت بخش خصوصی گفت: وقتی می‌توانیم به ظرفیت‌های بخش خصوصی بها دهیم چرا استفاده نکنیم. اگر در گذشته کم بها دادیم یا به غلط بها داده شده می بایست با آسیب‌شناسی درست از پتانسیل استفاده کرد.

جوکار در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به ضرورت نگاه یکپارچه به حوزه انرژی اظهار کرد: در یک دوره‌ای ما در یک بازه زمانی به یکباره سوآپ نفتی (نکا-جاسک) را رها کردیم و حتی زیرساخت‌های داخلی برنامه‌ریزی‌شده آن را هم گسترش ندادیم و کشور متضرر شد. از اینرو ضروری است که موضوع ژئوپلیتیک انتقال انرژی ایران در یک بسته دیپلماسی انرژی در حوزه های تولید، انتقال و بازار مصرف به‌صورت همگرا بویژه با درک درست از روندهای نوظهور اقتصادی، فناورانه و سیاسی حوزه انرژی جانی و منطقه‌ای مورد پیگیری قرار گیرد. خوشبختانه تقریباً با شناختی که به‌صورت تدریجی و انباشتی اتفاق افتاد جمهوری اسلامی ایران اکنون به یک درک کلان رفتاری از لحاظ تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری رسیده و حتی توجه به ورود بخش خصوصی جدی گرفت شده است./ایرنا