سوختن ظرفیت منطقه آزاد انزلی/ صادرات داخلی به جای تجارت با همسایگان

تیتر20 - در غرب آسیا نقطه‌ای را می‌یابیم که هم پل اتصال شمال به جنوب این پهنه است و هم اینکه پهلو به پهلوی جنگل و دریا، نوار ساحلی شمال غرب ایران را به نوار ساحلی شمال شرق، متصل می‌سازد. در بندر انزلی، همه اینها را یک جا می‌بینیم. انزلی تلاقی، شمال-جنوب و از نزدیک‌ترین مسیرها به بنادر جمهوری آذربایجان (باکو، هوسان، دیوبندی، سنگچال و آلات( و بنادر روسیه (ماخاچ قلعه، آستراخان، ایزبرباش، کاسپیسک، دربند و…) است. 

انزلی در همین حال در تلاقی شرق-غرب بر سر راه مسیر چینی ابریشم قرار می‌گیرد. اما اگر بپرسید که همه اینها چه فایده‌ای برای تجارت خارجی ایران در بخش صادرات داشته است، باید پاسخ داد: تقریبا، هیچ! این «هیچ» بسیار معنا دار است؛ ۱۹ سال می‌شود که ایران در این شاهراه تاریخی-اقتصادی «منطقه آزاد» را مستقر کرده است اما با وجود اقسام معافیت‌هایی که به مناطق آزاد، اعطا می‌شود، در عمل فایده خاصی را به دنبال نداشته است.

ناکارآمدی برای صادرات به خارج

برای درک بهتر وضعیت کافی است که به مقایسه آمار صادرات واحدهای تولیدی منطقه آزاد انزلی به خارج از کشور با صادرات آن‌ها به سرزمین اصلی (داخل کشور) بپردازیم. تفاوت میان این دو رقم، نشان می‌دهد که منطقه در صادرات به خارج از کشور حرف چندانی برای گفتن ندارد. این در شرایطی است که فلسفه مناطق آزاد، فراهم شدن امکانات به نرخ‌های پایین و برقراری تعرفه‌های ترجیحی، برای رونق بخشیدن به صادرات است و نه تولید برای داخل.

بر این اساس، در چهار ماه ابتدای سال ۱۴۰۳، حدود ۱۱ میلیون دلار صادرات به خارج از کشور، به اعتبار واحدهای تولیدی مستقر در منطقه آزاد انزلی صورت گرفته است. در مقابل، ۱۳۴ میلیون دلار صادرات از همین ناحیه، به داخل کشور انجام شده است. به بیان دیگر، حدود ۸ درصد، صادرات به داخل، به خارج انجام شده است.

در مدت مورد اشاره، در حالی که صادرات صنایع مستقر در منطقه، به خارج از کشور نسبت به مدت مشابه در سال گذشته، ۲۵ درصد رشد کرده است، صادرات آن‌ها به سرزمین اصلی، به ۴۰ درصد جهش کرده است. در نتیجه میزان رشد صادرات به داخل، ۱.۶ برابر صادرات به خارج است.

این تفاوت، نشان می‌دهد که تولیدات منطقه آزاد انزلی برای صادرات به کشورهای روسیه، آذربایجان و… فاقد جذابیت‌های لازم هستند و در بازارهای منطقه چندان مطرح نیستند؛ یا اینکه اساسا زیرساخت‌های لازم برای صادرات بسیار ضعیف و نارسا هستند. اما قضیه زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم، در مدت یاد شده، صادرات از طریق منطقه به ۹۰ میلیون دلار رسیده است.

مقایسه این رقم با میزان صادرات از طریق واحدهای مستقر در منطقه، نشان می‌دهد که تنها حدود ۱۲ درصدِ صادرات از منطقه، به خود منطقه و امکانات و امتیازات موجود در آن، مربوط بوده است. به زبان صریح، منطقه آزاد انزلی برای تولید ارزش چندانی را ایجاد نکرده است و بیشتر به محلی برای صادرات کالاهایی تبدیل شده است که در سرزمین اصلی تولید می‌شوند.

ضعف در امکانات حمل و نقل

به رغم این موضوع، مجلس در حالی بررسی افزایش محدوده منطقه آزاد انزلی است. از آنجا که راه آهن رشت-انزلی پس از چند سال بلاتکلیفی تکمیل شد، مجلس احساس می‌کند که بزرگ‌تر کردن محدوده می‌تواند ظرفیت تولید و صادرات را با استفاده از امتیازاتی چون معافیت‌های مالیاتی و تامین اجتماعی افزایش دهد.

اما واقعیت این است که مدیران منطقه آزاد انزلی، بیشتر از اینکه به سرمایه‌گذاری‌های داخلی امید داشته باشند، به صادرات هند از طریق انزلی به روسیه و صادرات از چین به سمت اروپا از طریق انزلی دل بسته اند. ایران دستکم از دهه ۹۰ به دنبال تشویق هند برای حرکت در این مسیر است. عبور کالاهای صادراتی چین از انزلی هم اولین بار در سال ۱۴۰۱ و به دنبال اعزام اولین قطار چند وجهی (ریلی-دریایی) از شمال غرب چین به سمت انزلی مطرح شد اما از آن پس، اخباری در این مورد منتشر نشد.

اما هند به دلیل مسائل ژئوپلتیک، مایل نیست که از طریق ایران و بندر انزلی صادرات خود را به روسیه انجام دهد. هند بیشتر بر تجارت از طریق کریدور IMEC (کریدوراقتصادی خاورمیانه به اروپا) تاکید دارد که ارتباطی با کریدور شمال-جنوب که ایران و روسیه بر آن تاکید دارند، پیدا نمی‌کند. بر همین مبنا، مدیران منطقه آزاد انزلی، نباید در جست و جوی لطف هند باشند. حتی چین هم برای متصل شدن به اروپا در مسیر شرق به غرب (راه ابریشم نوین) به دنبال باز شدن کریدور زنگزور است.

در همین حال، متصل شدن منطقه آزاد انزلی به بازارهای صادراتی از جمله به روسیه، در انتظار راه اندازی راه آهن رشت-آستارا است. این خط ریلی سال ۱۴۰۱ از سوی پیمانکار ایرانی کلنگ زده شد اما به دلیل هزینه‌های بالا و کمبود بودجه، رها شد. وزارت راه و شهرسازی دولت سیزدهم، به دنبال روس‌ها رفت تا سرمایه‌گذاری کنند و کار را به اتمام برسانند اما معلوم نیست که روس‌ها با چه شروط و هزینه‌هایی این کار را پیش خواهند برد؛ حتی در مورد به سرانجام رسیدن آن می‌توان تردید داشت.

عملکرد منطقه در سرمایه‌گذاری

گزارش عملکرد سال ۱۴۰۲ منطقه آزاد انزلی نشان می‌دهد که از ۳۴ هزار و ۷۵۱ میلیارد تومان تقاضای داخلی برای سرمایه‌گذاری در این منطقه تنها ۱۷ هزار و ۳۵۰ میلیارد تومان آن به عقد قرارداد منتهی شده است. در نتیجه، تقریبا بیش از ۵۰ درصد تقاضا به سرمایه‌گذاری منتهی نشده است. همچنین از ۶۹ میلیون یورو تقاضا برای سرمایه‌گذاری خارجی، ۱۷ درصد آن به سرمایه‌گذاری منتهی شده است؛ یعنی ۱۱ میلیون دلار.

در نتیجه بخش عمده‌ای از تقاضای داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری برای این منطقه در مرحله تقاضا مانده است. به نظر می‌رسد که مشکلاتی مانند کمبود زمین برای سرمایه گذاری، عقیم ماندن کریدور شمال-جنوب به دلیل بلاتکلیفی راه آهن رشت-آستارا و اجرا نشدن موافقتنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مانع از تشکیل سرمایه در این منطقه شده است.