منطقه آزاد ارس سرزمین گردشگری اقتصادی/ ظرفیت‌هایی برای پمپاژ ثروت در ارس

تیتر20 - در ایران منطقه‌ای با این چهار ویژگی ممتاز وجود دارد: جنگل‌های بارانی آمیخته با اقلیمِ سرد قفقاز و مناطق چهارفصل، بازارهای محلی توسعه یافته، برخورداری از اماکن تاریخی مشابه ارمنستان و ترکیه و ترانزیت آسان و گردشگری فرامرزی. 

بله، درست حدس زده اید، منطقه آزاد ارس را می‌گوییم! منطقه‌ای که طبیعت با شفقت، در دامن شمالی‌ترین نقاط آذربایجان شرقی نقاشی‌اش کرده است. 
اما این منطقه، تنها با جشنواره سبز ارسباران، متمایز نشده است؛ بزرگترین منطقه آزاد کشور با بکرترین طبیعت، همین جاست. ارس با بیش از ۷۱ هزار هکتار وسعت، خانه آذری‌ها، ارمنی‌ها، تات‌ها و سایر اقوام ایرانی است. 

اما ارس با چه فرصت‌هایی گردشگران را جذب کرده است؟ چه ظرفیت‌هایی برای پمپاژ ثروت در آن وجود دارد؟ 

مختصات منطقه آزاد ارس برای گردشگری 
پهنه منطقه آزاد ارس یک پهنه متمرکز نیست و از ۵ بخش و در نقطه صفر مرزی، به مرکزیت جلفا (محدوده اصلی) تشکیل شده است. 
این بافت غیرمتمرکز، ارس را چند بازویی ساخته است؛ به گونه‌ای که بخشی از آن در جلفا در مجاورت نخجوان، بخشی از آن در نوردوز در مجاورت ارمنستان و بخش‌هایی دیگر در مجاورت جمهوری آذربایجان قرار دارند. 

مزایای مرزی گردشگری در جلفا ، موجب شده است که جلفا به عنوان یک شاهرگ ترانزیتی، دست بالا را در مرز ایران و نخجوان داشته باشد؛ ویژگی که زمینه جابجایی گردشگران بین جلفا و نخجوان را فراهم ساخته است. 

در همین حال، محدوده اصلی منطقه آزاد با دسترسی آسان و بالا به بازارهای منطقه‌ای، یک مرکز تجاری مهم است؛ امتیازی که گردشگران زیادی را جذب بازار مرزی جلفا برای خرید پوشاک، لوازم خانگی، مواد غذایی و سوغاتی‌های محلی کرده است. 

جلفا به دلیل فرهنگ غنی و تاریخی، دارای بازارهایی است که صنایع دستی محلی مانند فرش، گلیم، سفال و دست ساز را عرضه می‌کنند. 

ضمن اینکه نزدیکی جلفا به رود ارس و برخورداری از اراضی حاصلخیز و خاک غنی، عالی‌ترین محصولات را در یک بازار مرزی، محیا کرده است. میوه، خشکبار و عسل با قیمت‌های معقول در بازارچه‌های مرزی جلفا در دسترس هستند. 

به سبب موقعیت ژئوپلتیک و ژئواکونومیک جلفا، هتل و مراکز اقامتی استانداردی در آن واقع شده اند. ۴ هتل معتبر و ۳ مرکز اقامتی در جلفا مستقر شده اند. 
در هتل‌ها و رستوران ها، خوراکی‌های اصیل منطقه مانند آیران آشی، پیتی، بوزباش و سوپ یارما و سایر خوراکی‌های محبوب یافت می‌شوند. خوراکی‌های محلی جلفا ترکیبی از طعم‌های سنتی آذری و مواد اولیه تازه و محلی هستند. 

جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی جلفا 
جلفا از مزیت‌های گردشگری مانند پل ضیاء الملک و کلیسای سنت استپانوس، رود ارس، بازارچه مرزی جلفا و منطقه محافظت شده مراکان برخوردار است. 
بزرگترین بخش منطقه آزاد ارس با ۴۰ هزار و ۱۹۴ هکتار در همین بخش جلفا واقع شده است. در نتیجه جلفا از مناطق آزاد کیش، چابهار، انزلی، ماکو و اروند بزرگ‌تر است. 

وسعت جلفا به تنهایی از مجموع وسعت مناطق آزاد انزلی، چابهار و ماکو، بیش از ۱۷ هزار هکتار بزرگ‌تر است. 
در نتیجه با یک ظرفیت گردشگری عظیم طرف هستیم که از مزیت‌های هم مرز بودن با نخجوان برای ورود کالاهای خارجی برخوردار است. از این نقطه و از طریق پل هوادریا یا پل صلح می‌توان به راحتی وارد نخجوان شد. 

قلب اکوتوریسم در منطقه آزاد ارس 
اما منطقه آزاد ارس تنها جلفا نیست. بزرگترین محدوده منطقه آزاد پس از جلفا (محدوده پنجم) در جشنواره سبز جنگل‌های ارسباران قرار گرفته است؛ مکانی در مجاورتِ مرزی با جمهوری آذربایجان. 

نزدیکی به آذربایجان موجب شده است، که بتوان منطقه را یکی از قطب‌های مهم اقتصادی و گردشگری در شمال غرب ایران معرفی کرد. 
به بیان دیگر، محدوده پنجم، پل اتصال ایران به جمهوری آذربایجان است که در مسیر کریدور شمال-جنوب برای ورود به کشورهای CIS (جمهوری‌های استقلال یافته از شوروری) قرار گرفته. 

محدوده این منطقه ۲۵ هزار و ۷۵ هکتار اعلان شده است. به دلیل سرسبزی و نشاط و تنوع گونه‌ها (گیاهی و جانوری) در این منطقه، ذخیره گاه زیست کره (بر اساس اعلان یونسکو) در همین منطقه ارسباران قرار دارد. 

پارک‌های طبیعی، مسیرهای پیاده روی و کمپینگ پای ثابت سرگرمی‌های گردشگران منطقه است. در واقع، می‌توان، محدوده پنجم را مرکز اکوتوریسم منطقه و یکی از پایگاه‌های کلیدی اکوتوریسم در کل کشور تلقی کرد. اگر پای توریسم ماجراجویانه در میان باشد، باید در محدوده پنجم منطقه آزاد ارس سراغ آن را گرفت. 

روستای میشه پاره، آبشار مشگین لو و آبشار آسیابخرابه مکان‌هایی هستند که اکوتوریسم منطقه را در دروازه ورود به جمهوری آذربایجان، سرپا نگه می‌دارند. 

جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و مراکز اقامتی ارسباران 
یک پای تاریخ مقاومت ایرانیان در کلیبر ارسباران است. قلعه بابک به عنوان مهم‌ترین نماد پافشاری ایرانیان برهویت تاریخی خود، در ارتفاع حدود ۲۳۰۰ تا ۲۶۰۰ متری از سطح دریا و بر فراز کوه‌های ارسباران ساخته شده است. 

عمارت تومانیانس و روستای سنگی آینالو از جاذبه‌های گردشگری منطقه آزاد ارس هستند که به تنهایی برای صدها میلیون دلار ارز آوری کافی هستند. 
منطقه آزاد ارس در ناحیه پنجم خود بازارچه مرزی کلیبر را در اختیار دارد. کلیبر از همین نقطه به تجارت با جمهوری آذربایجان دسترسی فوق العاده‌ای دارد. 
بازار مرزی کلیبر به دلیل نزدیکی به اقلیم بارانی و برخورداری از خاک حاصلخیز به دلیل نزدیکی به دریای خزر، پر از محصولات کشاورزی مرغوب است. 

از عسل درجه یک تا خشکبار و لبینات و نان محلی، در کلیبر یافت می‌شوند. البته در مقایسه با بازار مرزی جلفا، کلیبر امکانات چندانی ندارد. 
برای نمونه جلفا به راه آهن و جاده‌های توسعه یافته دسترسی دارد. در جلفا می‌توان گمرکات بزرگ با یک سیستم انبارداری مدرن را یافت که در کلیبر پیدا نمی‌شود. 

در نتیجه، بازار مرزی کلیبر، بیشتر بر فروش محصولات داخلی و کشاورزی متمرکز است اما بازار جلفا، یک شاهراه اقتصادی بین ایران و آذربایجان محسوب می‌شود که کالاهای روسی، آذربایجانی و… را هم می‌توان در آن یافت. 

همچنین در کلیبر مانند جلفا هتل و مراکز اقامتی متنوع دیده نمی‌شود. البته هتل هم در کلیبر یافت می‌شود که در کنار مراکز اقامتی محلی پاسخگوی گردشگران هستند. 

در این منطقه هم خوراکی‌های محلی مانند قیمه ریزه و نان ساجی به وفور یافت می‌شود و می‌توان در هتل‌ها و رستوران‌ها سراغ آن‌ها را گرفت. طعم‌های اصیل آذربایجانی در کلیبر با چاشنی لبنیات محلی و نان ساجی، لذت بخش هستند. 

خرید کالای ارزان قیمت در ایری و سیه رود 
بیش از ۶ هزار هکتار از اراضی منطقه آزاد ارس در نواحی دوم، سوم و چهارم به عنوان کوچکترین نواحی منطقه آزاد ارس قرار دارند. با این وجود، یکی از مهم‌ترین بخش‌های منطقه آزاد ارس، ناحیه دوم، با مساحت ۳۳۲ هکتار است. ایری و سیه رود در ناحیه دوم قرار دارند.

 
ناحیه دوم، به دلیل نزدیکی به رودخانه ارس و کوه‌های اطراف، دارای مناظر طبیعی چشم نوازی است. نزدیکی به جاذبه‌هایی مانند پل خداآفرین و قلعه بابک از مزایای گردشگری ناحیه دوم است. 

به دلیل نزدیکی ایری و سیه رود به جمهوری آذربایجان، مراکز لجستیکی مدرن در این منطقه وجود دارند که به واسطه آن‌ها بازارچه‌های خوبی برای گردشگران محیا شده است. 

این بازارچه‌ها در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان و در مسیر جاده‌های اصلی منطقه آزاد ارس قرار دارند. از همین مسیر هم دسترسی بسیار خوبی برای جلفا و کلیبر وجود دارد. 

به دلیل این ویژگی ها، دسترسی خوبی به پوشاک با برندهای ترک و آذربایجانی، لوازم خانگی، مواد غذایی، لوازم آرایشی و بهداشتی ترک و اروپایی و کالاهای الکترونیک در بازارچه‌های این منطقه وجود دارد. 

همچنین محصولات کشاورزی تازه و باکیفیت، صنایع دستی مانند فرش و گلیم و حتی مصالح ساختمانی، در این منطقه برای خرید محیا هستند. برخی کالاها مانند پوشاک و لوازم خانگی وارداتی، به دلیل هزینه‌های پایین‌تر تولید در کشورهای همسایه، ارزان‌تر هستند و در این منطقه به وفور می‌توان آن‌ها را یافت. 

رستوران‌های محلی، کافه‌ها و امکانات رفاهی در نزدیکی بازارچه‌ها وجود دارند. خلاصه اینکه، مراکز مهم تجاری و گردشگری شمال غرب کشور را باید در ایری و سیه رود پیدا کنید. 

در شهر جلفا و در نزدیکی ایری و سیه رود هتل برای اقامت یافت می‌شود اما در خود این مناطق باید به مراکز اقامتی ساده و روستایی اکتفا کنید و از طبیعتی بی‌نظیر لذت ببرید! 

رستوران‌های محلی ایری و سیه رود با کوفته تبریزی و آش دوغ از شما استقبال می‌کنند. 

ناحیه سوم ارس و دسترسی به ارمنستان و اروپا 
ناحیه سوم منطقه آزاد ارس که با وسعت ۵۶۷ هکتار نوردوز را پوشش می‌دهد، زمینه اتصال گردشگران به ارمنستان را محیا ساخته است. در نتیجه، می‌توان از این منطقه به ارمنستان رسید و از این کشور به ایران وارد شد؛ مزیتی بی‌نظیر برای گردشگری، زیر گوش قفقاز. نوردوز به دلیل قرارگیری در دامنه کوه‌ها و نزدیکی به رودخانه ارس، دارای مناظر طبیعی چشم نوازی است. 

نوردوز بخشی از کریدور شمال-جنوب است که اروپا را به آسیا متصل می‌کند. گمرکات پیشرفته‌ای برای تسهیل تجارت مرزی در این منطقه مستقر شده اند. 
بازارچه‌های محلی برای خرید کالاهای وارداتی به وفور در این منطقه وجود دارند. بازارچه مرزی نوردوز دسترسی بسیار خوبی برای کالاهای مصرفی مانند لوازم خانگی، پوشاک، و مواد غذایی ایجاد می‌کند. 

محصولات کشاورزی و دامی و کالاهای صنعتی و ساختمانی، هم مانند سایر نواحی منطقه آزاد ارس در نوردوز یافت می‌شوند. 

دسترسی به طبیعت خداآفرین در ناحیه چهارم 
خداآفرین و اراضی اطراف دریاچه سد خداآفرین و مرز ایران با آذربایجان در ناحیه چهارم پخش شده اند. این ناحیه با جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد. 
بازارچه مرزی جلفا، بازارچه مرزی نوردوز و بازارچه مرزی ماکو از بازارچه‌هایی هستند که می‌توان به واسطه ناحیه چهارم به آن‌ها دسترسی پیدا کرد. بیشتر کالاهای ترک، آذربایجانی و اروپایی را می‌توان در ناحیه چهارم یافت؛ به اضافه انبوهی از محصولات کشاورزی، ساختمانی و صنعتی. 

کالاها در اینجا، ارزان‌تر از هرجای دیگری هستند و نمی‌توان به روی آن‌ها چشم پوشید. 
پوشاک خارجی و اصل هم به وفور در این مناطق در دسترس هستند اما از طبیعت آن چه بگوییم؟ رودخانه ارس با سواحل زیبای آن امکان قایقرانی و ورزش‌های آبی را محیا ساخته است. 

مناطق کوهستانی و جنگلی اطراف، برای کوهنوردی و طبیعت گردی با آب و هوای چهارفصل، مناسب هستند. در زمینه اقامت دسترسی به هتل محدود است و بیشترین مراکز اقامت محلی مانند هتل آپارتمان در این ناحیه پذیرای میهمان‌ها هستند. 

ظرفیت‌های زیاد و ارزآوری پایین 
منطقه آزاد ارس یک فرصت ویژه برای توسعه نیمه شمالی ایران و در جوار قفقاز و کشورهای CIS محسوب می‌شود. با وجود روند توسعه‌ای ۲۰ سال اخیر، این منطقه نتوانسته به رقابت با آذربایجان و ترکیه بپردازد. 

دلایل مختلفی در این زمینه وجود دارند. برای نمونه، زیرساخت‌های گردشگری در منطقه آزاد ارس هنوز به سطح استانداردهای بین المللی نرسیده اند. تعداد مراکز استاندارد اقامتی هنوز در قیاس با کشورهای هسایه خوب نیست. 

در همین حال، دسترسی به منطقه آزاد ارس از طریق حمل و نقل هوایی و ریلی محدود است و این موضوع باعث کاهش جذب گردشگران خارجی می‌شود. 
مشکل دیگر ارس این است که نمی‌تواند در سطح بین المللی خود را به یک برند تبدیل کند. شاید یکی از مهم‌ترین موانع در این مسیر تحریم‌ها باشند. 

این در شرایطی است که منطقه آزاد ارس در برخی مواقع سال از آب و هوای چهارفصل و اقلیم بسیار متنوعی برخوردار است که در مناطق سرد قفقاز یافت نمی‌شوند. 

از سویی، تمرکز بیش از اندازه بر استقرار صنایع و بازارچه‌های غیرمدرن در نوار مرزی با ارزبری بالا و بهره وری بسیار پایین، مانع از تمرکز بر گردشگری ورزشی و اکوتوریسم شده است. 

مجموع ضعف‌های منطقه آزاد ارس در ارتباطات با دیپلماسی اقتصادی و رسانه ای، در پیوند با ضعف‌های دیپلماسی سیاسی، موجب ضعیف شدن دست ایران در بهره برداری از کریدور شمال-جنوب و کریدور زنگزور شده است. 

کریدور زنگزور یک مسیر راهبردی است که از جنوب ارمنستان عبور می‌کند و جمهوری آذربایجان را به نخجوان و سپس به ترکیه متصل می‌کند. 
ایران برای بهره برداری از زنگزور نیازمند توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل (مانند جاده‌ها، راه‌آهن، و مراکز لجستیکی) در مناطق مرزی است. با این حال، سرمایه‌گذاری مناسبی صورت نگرفته است و دیپلماسی هوشمندانه و عمیقی هم پیرامون آن وجود ندارد. 

این در شرایطی است که کریدور زنگزور می‌تواند دسترسی ایران به کشورهای قفقاز (جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) را تسهیل کند و گردشگران بیشتری را وارد منطقه آزاد ارس کند. 

ضمن اینکه، گردشگرانی که از ترکیه یا اروپا به سمت قفقاز سفر می‌کنند، می‌توانند از ایران به عنوان مسیر ترانزیت استفاده کنند و در مسیر خود از جاذبه‌های گردشگری ایران بازدید کنند.