یک گره ساختاری بزرگ در منطقه آزاد انزلی در حال تضعیف تمام دستاورد‌ها

تیتر20 - تعداد کشتی‌های صادراتی از ۲۶ فروند در سال گذشته به ۸۸ فروند افزایش یافته و عملیات تخلیه و بارگیری نیز رشد ۴۳ درصدی را تجربه کرده است.

این ارقام به‌روشنی نشان می‌دهد که شمال ایران، پس از سال‌ها رکود، دوباره در حال تبدیل شدن به مسیر طلایی تجارت با روسیه، قزاقستان و کشورهای اوراسیاست.

اما در حالی که زیرساخت‌های بندری و ریلی با سرعت در حال توسعه‌اند، یک گره ساختاری بزرگ در حال تضعیف تمام دستاوردهاست: مشکلات بانکی و مالی.

سد نامرئی مقابل سرمایه‌گذاری خارجی
مهم‌ترین مانع پیش‌روی فعالان اقتصادی در انزلی، نبود دسترسی به نظام بانکی بین‌المللی است. ایران همچنان در فهرست کشورهای پرریسک FATF قرار دارد. به همین دلیل، بانک‌های خارجی از باز کردن حساب، گشایش اعتبار اسنادی یا همکاری کارگزاری با طرف‌های ایرانی اجتناب می‌کنند.

تحریم مستقیم سازمان منطقه آزاد انزلی توسط دولت بریتانیا در شهریور ۱۴۰۳ نیز بر این مشکل افزود و فضای مالی منطقه را بیش از پیش در انزوا قرار داد. در چنین شرایطی، صادرکنندگان مجبورند از مسیرهای غیررسمی و واسطه‌ای برای نقل‌وانتقال پول استفاده کنند، روشی که نه‌تنها پرهزینه است بلکه ریسک بازگشت سرمایه را هم بالا می‌برد.

به همین دلیل بسیاری از شرکت‌های کوچک و متوسط صادراتی ترجیح می‌دهند از فعالیت در منطقه آزاد صرف‌نظر کنند.

چرا بانک فراساحل هنوز راه نیفتاده است؟
درحالی‌که مناطق آزاد موفق جهان مانند جبل‌علی، صلاله، دوحه و آلماتی، سال‌هاست بانک‌های فراساحل چندارزی را راه‌اندازی کرده‌اند، انزلی همچنان فاقد چنین نهادی است.
ایده ایجاد بانک چندارزی در این منطقه از سال ۱۳۹۸ مطرح شد اما به‌دلیل اختلاف میان بانک مرکزی، شورای عالی مناطق آزاد و وزارت اقتصاد هیچ‌گاه به مرحله اجرا نرسید.

این در حالی است که بانک فراساحل می‌تواند بدون وابستگی به نظام پولی داخلی، معاملات بر پایه روبل، منات، تنگه و یوان را انجام دهد؛ اقدامی که عملاً زیرساخت تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را فراهم می‌کند. نبود این بانک باعث شده فرصت طلایی هم‌زمانی با اجرای توافق تجارت آزاد ایران و اوراسیا در خرداد ۱۴۰۴ تا حد زیادی از بین برود.

توافق با اوراسیا؛ فرصت طلایی در سایه ابهام
اجرای رسمی توافق تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از خرداد ۱۴۰۴ آغاز شد. توافقی که تعرفه بیش از ۸۶۰ قلم کالا را کاهش داده و زمینه گسترش صادرات ایران به روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان را فراهم کرده است. با این حال، نبود سیستم بانکی شفاف و قابل اعتماد، فعالان اقتصادی را به سمت روش‌های سنتی و پرریسک مانند تهاتر یا انتقال نقدی از مسیر داغستان سوق داده است. کارشناسان می‌گویند اگر ایران نتواند ظرف ۲ سال آینده شبکه تسویه چندارزی و سامانه مالی منطقه‌ای خود را فعال کند، عملا بخش عمده‌ای از منافع توافق اوراسیا را از دست خواهد داد.

ریل، بندر و فین‌تک؛ سه ضلع آینده منطقه آزاد انزلی
اکنون مسیر ریلی رشت–کاسپین به مرحله پایانی رسیده و انتظار می‌رود با اتصال کامل آن به شبکه ریلی روسیه، هزینه حمل کالا تا ۴۰ درصد کاهش یابد.

در کنار این توسعه لجستیکی، ایجاد بسترهای فناوری مالی برای پرداخت منطقه‌ای و تسویه چندارزی، حلقه گمشده توسعه انزلی محسوب می‌شود.

پیشنهاد کارشناسان این است که دولت با استفاده از تجربه روسیه در شبکه پرداخت SPFS و توافقات دوجانبه با بانک‌های اوراسیایی، پلتفرم پرداخت و تسویه منطقه‌ای را در خود انزلی مستقر کند.

چنین پلتفرمی می‌تواند جایگزین بخشی از سیستم سوئیفت برای مبادلات تجاری ایران شود و به‌طور هم‌زمان، اعتماد طرف‌های خارجی را افزایش دهد.

راهکارهای پیشنهادی برای گشایش قفل بانکی 
نخستین راهکار تاسیس یک بانک تخصصی در منطقه آزاد انزلی است که مجوز تسویه چندارزی داشته باشد و بتواند به‌طور مستقیم با بانک‌های کوچک و متوسط اوراسیایی همکاری کند. چنین بانکی می‌تواند نقش کلیدی در ایجاد اعتماد مالی و تسهیل تبادلات ایفا کند.

دومین گام، ایجاد اتاق پایاپای مالی در انزلی است تا معاملات صادراتی میان ایران و کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به‌صورت مستقیم و شفاف تسویه شود. این سازوکار، امکان حذف واسطه‌ها و کاهش هزینه‌های تراکنش را فراهم می‌سازد.

راهکار سوم، اجرای مدل فاکتورینگ صادراتی با پشتوانه تضمین‌های دولتی است. این روش به صادرکنندگان کمک می‌کند ریسک بازگشت پول کاهش یابد و سرمایه در گردش آن‌ها سریع‌تر آزاد شود.

چهارمین پیشنهاد، افزایش شفافیت مالی و ارتقای فرآیندهای KYC داخلی است تا اعتبار بین‌المللی فعالان اقتصادی منطقه ارتقا یابد. این اقدام می‌تواند نگرانی بانک‌ها و نهادهای مالی خارجی نسبت به همکاری با شرکت‌های ایرانی را کاهش دهد.

در نهایت، حمایت هدفمند از فین‌تک‌های صادراتی می‌تواند مسیر دیجیتالی‌سازی پرداخت‌های مرزی را هموار کند و هزینه انتقال پول را تا حد قابل‌توجهی کاهش دهد. چنین پلتفرم‌هایی علاوه بر سرعت، قابلیت ردیابی و اعتمادسازی بیشتری برای طرف‌های تجاری خارجی ایجاد خواهند کرد.

سخن پایانی
منطقه آزاد انزلی اکنون در نقطه‌ای ایستاده که می‌تواند سرنوشت تجارت شمال کشور را تعیین کند.
زیرساخت‌ها آماده‌اند، مسیرهای ریلی و بندری توسعه یافته و روابط تجاری با اوراسیا رو به گسترش است. اما بدون اصلاح نظام بانکی، تمام این مزیت‌ها به نیمه‌راه خواهند رسید.

انزلی امروز نیازمند تصمیمی بانکی و شجاعانه است. تصمیمی که بتواند این منطقه را از مرز لجستیک به مرکز مالی منطقه‌ای تبدیل کند. در غیر این صورت، فرصت طلایی تبدیل شمال ایران به هاب صادراتی اوراسیا زیر سایه تحریم‌ها و بی‌عملی از دست خواهد رفت.